Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie

---

Historia

Kaplica Trójcy Świętej, wzniesiona w latach 1341-1370 za czasów panowania Kazimierza Wielkiego, stanowi znaczący zabytek architektury. Całościowy projekt budowli objął zarówno nawę, jak i prezbiterium, które powstały według jednolitej koncepcji. Kaplica charakteryzuje się nawą oraz wielokątnym prezbiterium, które, jak się przypuszcza, zostało dobudowane wkrótce po rozpoczęciu inwestycji, do zamku od strony północnej i południowej.

W czasach Władysława Jagiełły, przed 1418 rokiem, świątynia została wzbogacona malowidłami w stylu bizantyjskim. Wyrazisty zarys budowli charakteryzowały dwa strome, schodkowe szczyty, które utrzymały się w tej formie aż do lat pięćdziesiątych XVII wieku. W dolnej części kościoła zlokalizowana była krypta, przeznaczona dla zmarłych kapelanów oraz lokalnych dostojników, podczas gdy górna kondygnacja służyła celom religijnym. Znaczącym elementem konstrukcyjnym było żebrowe sklepienie, które pokrywało zarówno wieloboczne prezbiterium, jak i kwadratową nawę. Centralny filar podtrzymywał sklepienie nawy – jest to rozwiązanie typowe dla budowli sakralnych z czasów Kazimierza Wielkiego.

W renesansie, mimo że kościół zachował swój gotycki charakter, wejście usytuowano na poziomie pierwszego piętra, dodając nowy renesansowy portal, których wykonaniem zajęli się kamieniarze z warsztatu Komasków. W XVII wieku fasada obiektu została zakończona szczytem, który reprezentował styl renesansu lubelskiego.

W drugim dziesięcioleciu XV wieku, we wnętrzu kaplicy przeprowadzono prace malarskie, które zrealizował anonimowy zespół ruskich artystów pod przewodnictwem mistrza Andrzeja. W rezultacie, ściany oraz sklepienie zyskały polichromię w stylu rusko-bizantyńskim, a zakończenie malowidła miało miejsce w 1418 roku, co zostało upamiętnione w cyrylicy na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym świątyni. Wśród przedstawień religijnych wyróżniają się dwa portrety Władysława Jagiełły. Polichromię wykonano wieloma technikami, zarówno na suchym, jak i mokrym tynku, a zastosowano farby temperowe.

Niestety, dekret Piusa VII z 1818 roku spowodował spadek znaczenia kaplicy, ograniczając dochody jej mansjonarzy. W latach 1823-1826, w trakcie budowy sąsiedniego gmachu więziennego, kościół został połączony z nowymi neogotyckimi zabudowaniami, co przekształciło go w kaplicę więzienną. Przeprowadzono remonty, w wyniku których zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna część budowli została otynkowana, a to wpłynęło na zniszczenie wartościowych malowideł. W końcu XIX wieku kaplica zyskała nowe oblicze, kiedy zdemontowano zewnętrzne schody, przekształcając portal w okno. Odkrycie fragmentów polichromii z XV wieku przez Józefa Smolińskiego w 1899 roku, stanowiło przełomowy moment, natomiast w latach 1917-1918 odsłonięto kolejne partie malowideł.

Renowacja i prace zabezpieczające

W latach 50. XX wieku, po przekształceniu zamku w ośrodek kultury, rozpoczęto obszerną renowację kościoła, która miała na celu zachowanie jego historycznych wartości.

Około 1970 roku zrealizowano ważne zmiany, w tym usunięcie tradycyjnej dachówki ceramicznej na dachu kaplicy, którą zastąpiono nowoczesną blachą. Zewnętrzne tynki zostały zdjęte, a wszelkie zabytkowe freski poddano starannej rekonstrukcji. Proces renowacyjny i konserwatorski malowideł zakończono dopiero w 1997 roku, co podkreśla znaczenie tego miejsca.

W sierpniu 2007 roku trwały intensywne prace, które miały na celu wypełnienie pęknięć w ścianach prezbiterium. W tym czasie pod fundamenty kaplicy umieszczono solidne podpory betonowe, które miały na celu stabilizację całej struktury. Pęknięcia, niejednokrotnie osiągające szerokość 1 cm, były wynikiem działania deszczówki, która wypłukiwała grunt z fundamentów. Istnieje prawdopodobieństwo, że te uszkodzenia datują się na ponad sto lat wstecz.

Aby skutecznie zabezpieczyć konstrukcję, w pęknięcia wstrzykiwano ponad 2 tysiące litrów specjalnej mieszanki klejącej, składającej się z białego cementu i ciasta wapiennego. Na sklepieniu prezbiterium położono wytrzymałą siatkę z włókna węglowego, zatapianą w mineralnej matrycy. Dodatkowo, nad sklepieniem zamontowano stalową opaskę, która stabilizowała całą konstrukcję.

Ostatnia faza prac renowacyjnych miała miejsce wiosną 2008 roku, kiedy to usunięto wszelkie ślady pęknięć i ponownie pokryto je odtworzonymi freskami, co przywróciło pierwotny blask tego wyjątkowego miejsca.

Freski

Trudno ustalić dokładny czas rozpoczęcia prac nad polichromią w kaplicy Trójcy Świętej. Najstarsza księga miejska Lublina zawiera informację z 1407 roku, dotyczącą wydatków na malowidła w tejże kaplicy. Ukończenie fresków miało miejsce 10 sierpnia 1418 roku, w dniu św. Wawrzyńca.

Władysław Jagiełło był fundatorem fresków bizantyjsko-ruskich, które były dziełem kilku malarzy. Najważniejszą rolę odegrał mistrz Andrzej, którego nazwisko pojawia się w napisie fundacyjnym. Był on odpowiedzialny za większość fresków związanych z cyklem świąt oraz męką Pańską. W cyklu świąt możemy znaleźć wzory tradycyjne, typowe dla Bizancjum, natomiast w cyklu dotyczących męki Pańskiej widać wpływy serbsko-atoskie.

Za stworzenie wizerunku Chrystusa, sceny Zwiastowania, oraz postaci proroków, świętych i aniołów odpowiedzialny był Cyryl. Malarz ten charakteryzował się frontalnym przedstawieniem postaci oraz jednolitym typem twarzy, co linii jego prac oddaje stylistykę manierę hieratyczno-ikonową. Freski umieszczone na ścianie tęczowej i dolnej strefie nawy pochodzą z warsztatu malarza Juszko, który działał w środowisku halicko-wołyńskim, wdrażając archaiczne schematy ikonograficzne.

W realizacji dekoracji kaplicy zastosowano technikę nanoszenia roztartych z wodą barwników na świeżą zaprawę wapienną, do której dodawano cięte włókna lniane i słomę. Wykonawcy każdego dnia przygotowywali zaprawę, adekwatną do potrzeb realizacji kolejnych części. Spośród naturalnych pigmentów użyto: bieli świętojańskiej, malachitu, węgla drzewnego, azurytu oraz glinkę żelazową. Finalnym etapem zajęć było pozłacanie nimbów i detali szat postaci przedstawionych na freskach.

Wszystkie freski kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie tworzą spójny program ikonograficzny, oparty na bizantyńskim kanonie. Kompozycje są starannie uporządkowane w hierarchii, zaczynając od najwyższych partii sklepienia, gdzie przedstawiono Chrystusa w majestacie, Ducha Świętego oraz aniołów, aż po niższe strefy ukazujące wydarzenia związane z ziemskim życiem. Pomimo, że architektura kaplicy odbiega od typowej przestrzeni kościoła bizantyńskiego, układ ikonograficzny został zachowany.

Kaplica przeszła wiele procesów konserwatorskich, które rozpoczęły się już pod koniec XIX wieku. Fragmenty fresków odkrył Józef Smoliński, a następnie dalsze prace prowadzone były na przełomie XIX i XX wieku pod kierunkiem Cesarskiej Komisji Archeologicznej z Petersburga. W wieku XX kaplica doświadczyła serii etapów konserwacji, w trakcie których przywrócono część utraconych fresków. W 1997 roku, po zakończeniu wszystkich prac, kaplica została ponownie otwarta dla zwiedzających, wzbogacając ich o unikalne doznania artystyczne i historyczne.

Architektura

Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie jest znana jako przykład jednofilarowej świątyni, która zachowała charakterystyczne cechy architektury łacińskośredniowiecznej Europy. Jej konstrukcja obejmuje dwie kondygnacje, co powiązane jest z jej rolą królewskiej kaplicy.

W górnym poziomie kaplicy miały miejsce ceremonie liturgiczne, w których uczestniczyli król oraz osoby z dworu. Natomiast dolna kondygnacja pełniła funkcje pomocnicze i była przestrzenią dla duchowieństwa. Dostęp pomiędzy poziomami był zapewniony dzięki stromym schodom, które umiejscowiono w grubości ścian północnej i południowej.

Górna część kaplicy charakteryzuje się kwadratową nawą oraz wielobocznym, wydłużonym prezbiterium. W centrum nawy znajduje się ośmioboczny filar, który podtrzymuje majestatyczne gwiaździste sklepienie. Oddzielający nawę od prezbiterium łuk tęczowy jest prosty i wycięty w murze, co podkreśla zarówno funkcjonalność, jak i estetykę konstrukcji.

Obie kondygnacje kaplicy wykazują podobną organizację przestrzenną, która jest typowa dla późnego gotyku. Elementy takie jak żebra sklepienne, wsporniki, okna zamknięte ostrym łukiem oraz portale świadczą o przynależności tej architektury do kultury zachodnioeuropejskiej. Natomiast dekoracje malarskie, które zdobią wnętrze, wywodzą się z kręgu kultury bizantyńskiej. Bazują na ustalonym przez wieki kanonie ikonograficznym, co dodaje kaplicy unikalności i głębi historycznej.

Upamiętnienia

Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie doczekała się wielu zaszczytnych wyróżnień i upamiętnień. W dniu 22 maja 2017 roku

Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu okolicznościową monetę pięciozłotową w ramach serii „Odkryj Polskę”, na której znalazł się wizerunek tej niezwykłej kaplicy. Kolejnym wyróżnieniem, które podkreśla znaczenie tego miejsca, jest tytuł zdobyty w 2011 roku, kiedy to Kaplica Trójcy Świętej została uznana za jeden z „7 Nowych Cudów Polski” w plebiscycie organizowanym przez magazyn „National Geographic Traveler”.

---

Oceń: Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie

---