Zamek w Lublinie

---

Historia

Polska przedrozbiorowa: gród, donżon i zamek

Początkowe etapy budowy zamku sięgają XII wieku, kiedy to powstała kasztelania lubelska. W owym czasie, za panowania Kazimierza Sprawiedliwego, na wzgórzu wybudowano gród, który był otoczony drewnianym wałem. W drugiej połowie XIII wieku w górnej części grodziska wzniosła się murowana wieża obronna oraz rezydencjonalna, znana jako donżon. To była pierwsza murowana konstrukcja w obrębie zamku.

W XIV wieku, podczas rządów Kazimierza Wielkiego, zamek został otoczony solidnym murem obronnym, a na jego terenie zbudowano nowy pałac w stylu gotyckim dla króla oraz basztę żydowską. To miejsce, leżące na królewskiej trasie między Krakowem a Wilnem, zyskało szczególną uwagę w okresie Jagiellonów. W dawnych murach wspólnie z Janem Długoszem kształcili się synowie Kazimierza Jagiellończyka.

Około 1520 roku Zygmunt Stary postanowił przekształcić zamek w okazałą renesansową rezydencję królewską, angażując przy tym włoskich mistrzów sztuki budowlanej z Krakowa. W ramach przebudowy powstała nowa brama z wieżą, czworoboczna baszta, oraz kamienica Grodzka. Ponadto, podniesiono i ozdobiono pałac królewski attykami. W 1569 roku, w czasie sejmowego zjazdu, zamek stał się miejscem podpisania aktu unii polsko-litewskiej, znanym jako unia lubelska. To właśnie wtedy, 19 lipca, książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co zostało uwiecznione w dziele Jana Kochanowskiego zatytułowanym Proporzec albo hołd pruski.

W latach 1635-1642, pod przewodnictwem Jana Cangerle, zamek przeszedł prawdopodobnie kolejny remont. W 1648 roku Jan Kazimierz, będący królem, zajął się koordynowaniem działań wojennych w zamku. W okresie lat 1655–1657 mury zamku zostały opanowane przez armie szwedzkie, węgierskie oraz moskiewskie, co przyczyniło się do jego znacznych zniszczeń. Budowla spłonęła i zawaliła się, ocalały jedynie najstarsze części – kaplica i donżon. W 1743 roku starosta Jakub Zamoyski zainicjował budowę nowych obiektów kancelaryjnych i archiwum, natomiast w 1773 roku dawną bramę wjazdową przekształcono w mieszkanie przez starostę Wincentego Potockiego.

Od zaborów do 1954: więzienie

W latach 1823–1826, zgodnie z inicjatywą Stanisława Staszica, powstała nowa budowla na wzgórzu, zaprojektowana w stylu neogotyku angielskiego, przeznaczona na potrzeby więzienia Królestwa Kongresowego. Budowla ta pełniła tę funkcję przez 128 lat. W okresie 1831–1915 stała się miejscem dla więziennictwa carskiego, gdzie przetrzymywano głównie uczestników walk o niepodległość, w tym powstańców styczniowych z 1863 roku.

W latach 1918–1939, oprócz kryminalnych, w murach zamku odbywali karę także członkowie ruchu komunistycznego, za przynależność do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. W czasie II wojny światowej (1939–1944) zamek stał się niemieckim więzieniem, w którym przetrzymywano 40 tys. osób, głównie członków ruchu oporu. Wielu z nich zginęło w egzekucjach i obozach śmierci. Tragiczne wydarzenia miały miejsce 22 lipca 1944, kiedy to funkcjonariusze SS dokonali masowego mordu na 300 więźniach zamku przed wycofaniem się z Lublina.

Po zakończeniu niemieckiej okupacji, w sierpniu 1944, zamek został przekształcony w polityczne więzienie karno-śledcze, podlegające władzom sowieckim oraz Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 1944–1954 więziono tu około 35 tysięcy ludzi, a z 515 wydanych wyroków śmierci, 180 osób straciło życie.

Po likwidacji więzienia, 13 stycznia 1954 roku, więźniów politycznych przewieziono do więzienia w Chełmie, a zamek, po przeprowadzeniu niezbędnych prac remontowych, został przekształcony na cele kulturalne. Już w 1957 roku stał się siedzibą główną Muzeum Narodowego w Lublinie, które zostało założone w 1906 roku.

Kompleks zamkowy

Najprawdopodobniej w XIV wieku zbudowano gotycki kościół zamkowy pod wezwaniem Trójcy Świętej, który odgrywał istotną rolę jako kaplica królewska. Zainicjowany przez Władysława Jagiełłę, projekt ten wzbogacono o malowidła bizantyńsko-ruskie, dzięki czemu wnętrza kaplicy stały się znane z ich wyjątkowej wartości artystycznej. Ukończenie prac nastąpiło w 1418 roku, a zachowane do dziś malowidła sprawiają, że Kaplica Trójcy Świętej jest uznawana za zabytek o znaczeniu międzynarodowym.

Ciekawym elementem kompleksu zamkowego jest wieża zamkowa, która stanowi cenny przykład sztuki romańskiej oraz jest jedną z najstarszych budowli w regionie Lubelszczyzny. Powstała w XIII wieku jako donżon, pełniąc funkcje zarówno obronne, jak i mieszkalne, będąc częścią ówczesnego grodziska kasztelańskiego. Wieża usytuowana jest na południowym zboczu wzgórza i charakteryzuje się trzema kondygnacjami nadziemnymi. Jej mury osiągają grubość do 3,4 m, a wewnątrz znajduje się spiralna klatka schodowa.

Dolne partie budowli wykonano z łamanego wapienia, natomiast wyższe kondygnacje z cegły. W XIX wieku, gdy rozpoczęto budowę obiektu przeznaczonego na więzienie, wieża znalazła się w obrębie jego murów, a z tego okresu pochodzi charakterystyczny krenelaż ją wieńczący. Warto również zwrócić uwagę na zachowane romańskie okno biforyjne umieszczone na III kondygnacji, które dodaje całości niezwykłego uroku.

---

Oceń: Zamek w Lublinie

---