Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie

Cerkwie

Sobór Przemienienia Pańskiego, znany jako wspaniała katedra prawosławna w Lublinie, stanowi centralny punkt dla społeczności prawosławnej w regionie. Jest to główna świątynia diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, a także siedziba parafii Przemienienia Pańskiego, która znajduje się w obrębie dekanatu Lublin. Cerkiew usytuowana jest przy ulicy Ruskiej.

Budowla, którą możemy podziwiać dzisiaj, została wzniesiona w latach 1607–1633, zastępując wcześniejsze, starsze świątynie. Jej poświęcenie miało miejsce w 1633 roku, kiedy to metropolita kijowski Piotr Mohyła dokonał aktu święcenia. Warto wspomnieć, że już w trakcie budowy sobór stał się przedmiotem intensywnych sporów o prawo własności pomiędzy społecznościami prawosławnymi a unitami. W 1695 roku cerkiew na stałe przeszła w ręce unitów, jednak w 1875 roku parafia lubelska została przywrócona do Kościoła prawosławnego, w wyniku działań administracyjnych i wojskowych podjętych przez carskie władze w związku z likwidacją unickiej diecezji chełmskiej.

W soborze Przemienienia Pańskiego szczególnym kultem otoczone są kopie Jerozolimskiej i Lubelskiej Ikony Matki Bożej, które są niezwykle cenione przez wiernych. Dodatkowo, znaczenie historyczne i architektoniczne tego miejsca zostało docenione przez władze, które wpisały świątynię do rejestru zabytków – miało to miejsce 21 stycznia 1960 oraz 21 lutego 1967, kiedy to nadano jej numer A/227.

Historia

Pierwsze cerkwie prawosławne w Lublinie

Rozpoczęcie historii prawosławnych cerkwi w Lublinie nie jest szczegółowo udokumentowane w przekazach historycznych. W kronikach Wincentego Kadłubka można znaleźć wzmiankę o zdobyciu Lublina przez Daniela Halickiego, który według tej relacji miał posadzić nie tylko zamek, ale także świątynię prawosławną. Warto jednak zaznaczyć, że niektórzy badacze spornie odnoszą się do obecności Daniela w Lublinie. Istnieje też dokument z 1390 roku, który wzmiankuje o brutalnym zabójstwie dwóch kobiet kierujących się na „schizmatyckie Święto Spasa”, czyli prawosławną ceremonię Przemienienia Pańskiego, co sugeruje, że w Lublinie mogła już istnieć cerkiew o takim wezwanie. Jak się okazuje, autentyczność tego zapisu budzi wątpliwości. Grzegorz Kuprianowicz oraz Mikołaj Roszczenko podkreślają, że już od 1240 roku istniała eparchia chełmska, która wymagałaby obecności parafii tego wyznania w okolicy.

W 1825 roku unicki biskup chełmski Filip Felicjan Szumborski stwierdził, że cerkiew Przemienienia Pańskiego przy Słomianym Rynku powstała z fundacji księżny kijowskiej Marii Iwanowny w 1447 roku. G. Kuprianowicz oraz M. Roszczenko mają jednak inne zdanie, sugerując że budowla istniała już dużo wcześniej, ponieważ w znanym dokumencie darowizny Jurija Czartoryjskiego świątynia jest opisana jako „z wieków dawnych fundowanej”. Krzysztof Grzesiak uważa, że najstarsza cerkiew prawosławna w Lublinie, która znajdowała się na miejscu obecnego soboru, została zbudowana w XIV wieku.

Nie ma wątpliwości, że parafia prawosławna w Lublinie istniała w XVI wieku, korzystając z cerkwi, która znajdowała się na obecnym miejscu soboru. W kronikach świątyni uwieczniona jest informacja o zbudowaniu klasztoru prawosławnego przy cerkwi w latach 1560–1573.

Konflikt prawosławno-unicki o przynależność cerkwi w Lublinie

W 1586 roku przy parafii Przemienienia Pańskiego powstało bractwo cerkiewne, którego patronem został św. Onufry Wielki. W skład bractwa wchodzili przedstawiciele najistotniejszych rodów prawosławnych Rzeczypospolitej, a przywilej jego założenia wydał patriarchat Antiochii. Już rok po utworzeniu bractwa rozpoczęto budowę nowej cerkwi, ponieważ starsza spaliła się, a jedynym ocalałym elementem był ikonostas. Data zakończenia budowy nie jest jednoznaczna, jednak przypuszcza się, że poświęcenie nowego obiektu miało miejsce na początku XVII wieku. Wkrótce po tym, bo w 1607 roku, bractwo rozpoczęło wznoszenie kolejnej cerkwi, tym razem murowanej. Ten etap budowy trwał aż 26 lat, co było spowodowane konfliktem z hierarchami unickimi. Biskup chełmski Dionizy postanowił w 1596 roku popierać unię brzeską, co teoretycznie oznaczało przejście diecezji na katolicyzm wschodni. Sprawy dotyczące przynależności cerkwi Przemienienia Pańskiego wielokrotnie były rozstrzygane w trybunale lubelskim. W obronie prawosławnych uczestniczyło bractwo wspierane przez metropolitę kijowskiego Hioba oraz biskupa kierującą chełmską eparchią Paisjusza.

W 1633 nowo wybrany król Władysław IV Waza uznał prawo do istnienia Kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej oraz potwierdził przywileje dla jego wyznawców, a także zatwierdził hierarchię. W dokumentach znajdowały się dwa dotyczące cerkwi w Lublinie, w których król zobowiązał się do osobistej ochrony cerkwi i jej oddzielenia od jurysdykcji unickich biskupów chełmskich. W tym samym roku metropolita kijowski Piotr Mohyła odwiedził Lublin, by wyświęcić cerkiew 15 marca 1633 roku. Mimo zapewnień Władysława IV, unici już w 1635 roku siłą przejęli obiekt z monasterem, co w 1638 roku zostało usankcjonowane nowym królewskim dokumentem. Protesty prawosławnej szlachty, które pojawiały się na sejmikach w sprawie utraty budynków sakralnych, skłoniły króla do wydania w kolejnym roku uniwersału nakazującego zwrot cerkwi w ręce prawosławnego bractwa, decyzja ta weszła w życie rok później, lecz w 1645 roku świątynia znów została przejęta przez unitów. W 1649 roku cerkiew Lublinie znalazła się w wykazie obiektów, które miały wrócić do prawosławnych na podstawie ugody zborowskiej, lecz unici ponownie przejęli ją w 1658 roku. Po ogłoszeniu ugody hadziackiej cerkiew wróciła do prawosławnych, jednak pozycja wyznania w Lublinie drastycznie się osłabiła z powodu polonizacji ruskiej szlachty. Liczba wiernych w bractwie malała, a ostatecznie w 1695 roku parafia i monaster ogłosiły przystąpienie do unii. Nieliczni prawosławni, którzy pozostały przy swoim wyznaniu, od 1785 roku uczęszczali do cerkwi Narodzenia Matki Bożej, które służyły greckim kupcom.

Wygląd cerkwi Przemienienia Pańskiego w Lublinie inspiracją dla budowniczych cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Łucku.

Cerkiew unicka

Po ostatecznym zagarnięciu cerkwi przez unitów, Przemienienia Pańskiego nadal pełniła funkcję parafialną, a klasztor funkcjonujący przy niej przynależał do zakonu bazylianów. W tym okresie nastąpiły znaczące zmiany w wyposażeniu świątyni, które odzwierciedlały tendencje latynizacyjne i polonizacyjne w Kościele unickim. Organy i dzwonki, które wcześniej nie były używane, zaczęły być wykorzystywane w nabożeństwach, a homilie zaczęto głosić w języku polskim. Wprowadzono również ołtarze boczne.

Ponowne przejęcie cerkwi przez prawosławnych

Po 1864 roku, w kontekście likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, władze carskie umożliwiły duchownym unickim z Galicji pracę duszpasterską. Ci mieli za zadanie usunięcie z unickiej obrzędowości elementów łacińskich, co miało prowadzić do konwersji unickich wiernych na prawosławie. Na miejsce parafii w Lublinie został powołany duchowny Mikołaj Kolenkowski z Lwowa. Pod jego zarządem przeprowadzono remont cerkwi w celu usunięcia obcych tradycji. Wprowadził także rytu analogicznego do tego, jaki obowiązywał w Rosyjskim Kościele Prawosławnym. Zlikwidowanie unii w Lublinie miało miejsce 11 maja 1875, a nowa prawosławna parafia liczyła wówczas 80 dusz, głównie przybyłych z Rosji. Już kilka lat później, po zakończeniu budowy soboru Podwyższenia Krzyża Pańskiego, gubernator zasugerował likwidację parafii, jednak biskup Modest się temu sprzeciwił. Przy cerkwi reaktywowano prawosławne bractwo Przemienienia Pańskiego.

W 1881 roku miał miejsce generalny remont, sfinansowany przez cara Aleksandra II, który zlikwidował ostatnie nieoryginalne elementy w stylistyce Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, co było zgodne z projektem Konstantina Thona. W kolejnych latach cerkiew była obdarowywana przez hierarchów, w tym patriarchy jerozolimskiego Damiana oraz metropolitę kijowskiego Filoteusza. Wśród darów była kopia Jerozolimskiej Ikony Matki Bożej oraz cząstka relikwii Krzyża Pańskiego, którą przyniesiono z Grobu Pańskiego.

Na początku XX wieku, już po wcześniej przeprowadzonej renowacji, cerkiew wymagała kolejnych prac, w wyniku czego biskup warszawski Hieronim zlecił remont, w ramach którego wstawiono piece, wymieniono posadzkę, a także odnowiono ikonostas oraz zewnętrzne sztukaterie.

W 1915 roku wyjechała na bieżeństwo rosyjska ludność Lublina, zabierając ze sobą ikony i część wyposażenia soboru, które trafiły do Monasteru Czudowskiego w Moskwie. Po zniszczeniu tego miejsca w latach 20. XX wieku, zaginęły na zawsze.

Okres międzywojenny i II wojny światowej

Pierwszy prawosławny duchowny powrócił do Lublina w 1920 roku, co pozwoliło na wznowienie działalności parafii Przemienienia Pańskiego. W początkowych latach po odzyskaniu niepodległości, prawosławni stracili większość swoich świątyń w Lublinie, pozostała jedynie cerkiew Przemienienia Pańskiego oraz cmentarna cerkiew Świętych Niewiast Niosących Wonności. Polska administracja stołeczna planowała nawet likwidację parafii Przemienienia Pańskiego i zmienić status cerkwi na filię parafii w Chełmie. Innym rozważanym pomysłem było zamknięcie parafii bez zamykania samej cerkwi, lecz ostatecznie plany te zarzucono, a parafia w Lublinie podjęła działalność w ramach dekanatu diecezji warszawsko-chełmskiej. Czas działalności tej placówki przypadł na cały okres międzywojenny. W 1923 roku do parafii należało 265 wiernych, a w połowie lat 20. ich liczba wzrosła do około 400, według danych katolickiej diecezji lubelskiej. Niska liczba członków w porównaniu z innymi parafiami sprawiła, że w 1927 roku ponownie rozważano projekt przekazania obiektu kapelanowi wojskowemu, a także zlecenie prowadzenia akt stanu cywilnego parafii w Dratowie. Projekt ten uzyskał pozytywną opinię naczelnika prawosławnego kapelana Wojska Polskiego ks. płk Bazyli Martysza. Mimo tych planów, parafia pozostała w dekanacie chełmskim. W 1939 roku szacowano, że liczba wiernych wzrosła do 850 ludzi, wśród których byli także emigranci ukraińscy i Rosjanie, którzy pozostali po 1918 roku, uzyskując zatrudnienie w administracji, przez co deklarowali swoją narodowość jako polską.

W czasie II wojny światowej do 1943 roku cerkiew działała w ramach diecezji chełmsko-podlaskiej Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Generalnej Guberni. W trakcie wojny doszło do uszkodzenia głównej kopuły cerkwi.

Po wysiedleniu Ukraińców do ZSRR w latach 1944–1946 wydarzył się proces likwidacji wielu miejsc duszpasterskich PAKP w regionie. Cerkwie, które pozostały, to m. in. Lublin, Chełm, Włodawa, Hrubieszów, Biała Podlaska oraz monaster w Jabłecznej. Te obiekty, po wniosku biskupa lubelskiego Tymoteusza, otrzymały zgodę od władz państwowych na dalsze funkcjonowanie, co miało na celu zaspokajanie religijnych potrzeb prawosławnych Polaków.

Po II wojnie światowej

W październiku 1945 roku, po przybyciu do Lublina ks. Aleksego Baranowa, cerkiew została ponownie otwarta dla wiernych. Dzięki jego staraniom parafia przeprowadziła remont zniszczonej świątyni, częściowo sfinansowany przez Ministerstwo Odbudowy oraz przez wiernych z diecezji białostockiej, którzy na ten cel przekazali ponad 11 tys. złotych. Starania ks. Baranowa zaowocowały uzyskaniem potwierdzenia praw do własności cerkwi Przemienienia Pańskiego przez PAKP.

W latach 1986–1992 nastąpiła renowacja ikonostasu. Wcześniej, w latach 70., cerkiew była okradziona; skradziono kilkanaście ikon, w tym najstarsze z XVII wieku. W 1989 roku została erygowana diecezja lubelsko-chełmska, mająca na celu kontynuację tradycji eparchii chełmskiej sprzed unii brzeskiej oraz eparchii chełmskiej Patriarchatu Moskiewskiego. Na jej czele stanął arcybiskup Abel (Popławski), a cerkiew Przemienienia Pańskiego stała się katedrą nowej administratury, uzyskując po raz pierwszy zegary status soboru.

W 2003 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie przyznał świątyni Laur Konserwatorski za konserwację wystroju malarskiego wnętrza. W dniach 18 sierpnia 2016 roku sobór odwiedził patriarcha antyocheński Jan X, a 21 sierpnia 2018 roku metropolita Ameryki i Kanady Tichon, zwierzchnik Kościoła Prawosławnego w Ameryce. Natomiast 23 września tego samego roku cerkiew odwiedził patriarcha aleksandryjski Teodor II. W Tygodniu Modlitw o Jedność Chrześcijan, świątynia regularnie staje się miejscem nabożeństw ekumenicznych.

Architektura

Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie to znakomity przykład architektury późnorenesansowej, który wyróżnia się orientacją oraz trójnawową konstrukcją. Jego plan prostokątny ma wymiary 25 na 9 metrów, co sprawia, że budowla jest zarówno funkcjonalna, jak i estetyczna. Na przedsionku cerkiewnym wznosi się wieża-dzwonnica, która osiąga wysokość 18 metrów. Fasada cerkwi jest skromnie zdobiona, a najbardziej dekoracyjny element stanowi szczyt głównej nawy, ozdobiony barokowymi wolutami. Całość dopełnia jedna kopuła, na której znajduje się krzyż prawosławny.

W ocenie Piotra Krasnego, kształt i aranżacja świątyni to swoista adaptacja tradycyjnej ruskiej koncepcji cerkwi krzyżowo-kopułowej, zmodyfikowana w kierunku trójprzęsłowej budowli halowej z czterema narożnymi wieżyczkami. Jako że obiekt został ulokowany na prostokątnej podstawie, wewnętrzne cztery filary podkreślają centralną przestrzeń świątyni, co może sugerować plan krzyżowy. Jednak według Krasnego, zwiedzający, wchodząc do cerkwi, nie zauważają tego układu i odczuwają raczej wrażenie przebywania w świątyni o dwóch przęsłach.

Budowa cerkwi wspiera się na dwuskokowych przyporach, które podtrzymują wysokie belkowanie oraz fryz. Dodatkowo, pastoforia wieńczą schodkowe szczyty oraz sterczyny o formie obelisków.

Ikonostas

Wnętrze soboru zdobi imponujący ikonostas, który pochodzi z początków XVII wieku, z czasów budowy murowanej cerkwi Przemienienia Pańskiego, jako kontynuacja wcześniejszej, drewnianej struktury. W czasie jego konstruowania wykorzystano zarówno nowe, siedemnasto-, jak i starsze, XVI-wieczne wizerunki. W XIX wieku część ikon została wymieniona na nowe dzieła. Cały ikonostas stworzony został przy użyciu tempery na lipowej desce przez nieznanych artystów.

Ikonostas lubelskiego soboru ma formę konstrukcji czterorzędowej i zrealizowany został w stylu późnorenesansowym, naśladując dwukondygnacyjny budynek z attyką. W pierwszym rzędzie umieszczono kolejno ikony św. Bazylego Wielkiego, św. Wawrzyńca, Zaśnięcia Matki Bożej – uznawanej za najstarszy wizerunek w całym ikonostasie, a także Matki Bożej w typie Hodegetrii, Chrystusa Zbawiciela i inne. Drugi rząd ukazuje dwanaście wielkich świąt prawosławnych, takich jak Narodzenie i Zmartwychwstanie Pańskie, jak również Przemienienie Pańskie i Wniebowstąpienie Pańskie. W XIX wieku w centralnej części tego rzędu wprowadzono ikonę Ostatniej Wieczerzy, także pochodzącą z tego stulecia.

W trzecim rzędzie ikonostasu centralne miejsce zajmuje ikona Chrystusa Pantokratora z XVIII wieku, która niegdyś otoczona była wizerunkami Matki Bożej i Jana Chrzciciela. Czwarty rząd ikonostasu przedstawia proroków starotestamentowych w formie medalionów, a najwyższą pozycję w ikonostasie zajmuje wizerunek Boga Ojca. Całkowite wymiary ikonostasu to 9,5 metra długości i 5,65 metra wysokości, z kolumnami korynckimi oddzielającymi ikony w rzędzie namiestnym, zdobionymi ornamentami i imitacjami winnej latorośli.

Inne elementy wyposażenia wnętrza

W cerkwi szczególnym kultem otaczane są obrazy Matki Bożej: zarówno kopia Jerozolimskiej Ikony Matki Bożej, jak i Lubelskiej Ikony Matki Bożej. W okresie zaborów rosyjskich cerkiew wzbogaciła się w dar od patriarchy jerozolimskiego Damiana, który podarował kamień z Golgoty. Ponadto, sobór przechowuje także kopię Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, która, podobnie jak ikonostas, ma swoje korzenie w poprzedniej cerkwi. W listopadzie 2015 roku do soboru sprowadzono ikonę św. Andrzeja, na której umieszczono cząstkę relikwii tej świętej, przesłanej z Grecji. Dodatkowo, w cerkwi znajdowały się relikwie św. Serafina Wyznawcy, które w grudniu 2017 roku zostały przeniesione do cerkwi w Rzeszowie.

Postacie związane ze świątynią

W latach 1897–1898 w cerkwi sprawował posługę biskup lubelski – Tichon, który później został patriarchą moskiewskim oraz całej Rusi. Jego działalność w tej świątyni miała istotne znaczenie dla lokalnej społeczności.

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r.
  2. Prawosławna cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego w Lublinie – Leksykon – Teatr NN [online], teatrnn.pl [dostęp 30.10.2019 r.]
  3. Laur Konserwatorski – nagrodzeni. wkz.lublin.pl. [dostęp 11.09.2021 r.]
  4. Zakończyła się wizyta metropolity Tichona w Polsce. orthodox.pl, 23.08.2018 r. [dostęp 23.08.2018 r.]
  5. Andrzej Boublej: Lublin: wizyta patriarchy Teodora. orthodox.pl, 24.09.2018 r. [dostęp 24.09.2018 r.]
  6. G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42 i 45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  7. W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 210–211. ISBN 978-83-227-2672-3.
  8. K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 158. ISBN 83-85527-35-4.
  9. D. Błażejowśkyj: Ijerarchija Kyjiwśkoji cerkwy (861–1996). Lwów: Kameniar, 1996, s. 300.
  10. P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 63–64. ISBN 83-242-0361-3.
  11. P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 79. ISBN 83-242-0361-3.
  12. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 119. ISBN 978-83-7548-003-0.
  13. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 45. ISBN 978-83-7548-003-0.
  14. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 56. ISBN 978-83-7548-003-0.
  15. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 60. ISBN 978-83-7548-003-0.
  16. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 63. ISBN 978-83-7548-003-0.
  17. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 65. ISBN 978-83-7548-003-0.
  18. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 97. ISBN 978-83-7548-003-0.
  19. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 103. ISBN 978-83-7548-003-0.
  20. L. Utrutko, W służbie Cerkwi, „Przegląd Prawosławny”, nr 8 (242), sierpień 2005.
  21. Bertasz A.: Sobor Prieobrażenija Gospodnia, Lublin, Polsza. В. В. Антонов, А. В. Кобак, Русские храмы и обители в Европе СПб, Лики России, 2005.
  22. G. Kuprianowicz, M. Roszczenko: Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993, s. 9. ISBN 83-901221-1-1.

Oceń: Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie

★★★★★
Średnia ocena:4.57 Liczba ocen:13