Stanisław Kostka Potocki

---

Życiorys

Młodość

Stanisław Kostka Potocki miał swoje korzenie w szlacheckiej rodzinie, której herb nosił nazwę Pilawa. Jego ojcem był Eustachy Potocki, cześnik koronny i późniejszy generał artylerii litewskiej, a matką Marianna Kątska, przedstawicielka rodu herbu Brochwicz. Po śmierci rodziców w 1768 roku, młody Stanisław znalazł się pod opieką ciotki Katarzyny Kossakowskiej.

Uczęszczał do pijarskiego Collegium Nobilium, w którym rozpoczął edukację w 1762 roku. W latach 1772–1775 odbył podróże po Europie, odwiedzając Włochy, Francję, Szwajcarię i Niemcy, kładąc szczególny nacisk na architekturę i sztukę. Efektem tych wędrówek były liczne wizyty w latach: 1777, 1779–1780, 1783, 1785–1786 oraz 1796–1797. W 1774 roku podjął studia we Włoszech. W 1776 roku poślubił Aleksandrę z Lubomirskich, marszałkównę wielką koronną, co umożliwiło mu przynależność do opozycyjnej Familii. W 1777 roku został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.

Działalność polityczna do 1795

Stanisław Potocki rozpoczął swoją karierę polityczną jako poseł z województwa lubelskiego w 1778 roku. Wkrótce, w latach 1779–1780, przebywał ponownie na południu Europy. W latach 1781–1784 pełnił urząd podstolego wielkiego koronnego, a jego osiągnięcia nie umknęły uwadze, gdyż w 1781 roku odznaczono go Orderem Orła Białego. W tym okresie, jako poseł na sejm, zyskał reputację wybitnego krasomówcy.

Jego pierwsza zagraniczna misja polityczna miała miejsce w 1782 roku, kiedy prezentował w Wiedniu sprawę biskupa Kajetana Sołtyka z perspektywy opozycji. W tym samym roku został członkiem Rady Nieustającej. Posiadał szczególne uznanie w lożach wolnomularskich, będąc jednocześnie jednym z najpotężniejszych mówców Wielkiego Wschodu Narodowego Polski. W 1784 roku, będąc w ośrodku wolnomularskim, wygłosił swoje pierwsze, nieoficjalne przemówienie.

Później, po powrocie do bieżących spraw politycznych, podjął działania związane z ważnymi reformami, odgrywając kluczową rolę podczas Sejmu Czteroletniego. Do piastowania funkcji generała-majora artylerii wojsk koronnych awansował w 1791 roku, a kilka miesięcy później otrzymał generała artylerii koronnej oraz objął dowództwo nad 5. regimentem fizylierów.

Stanisław przyczynił się do uchwały Konstytucji 3 Maja, a 29 kwietnia 1791 roku uzyskał obywatelstwo miejskie. Był członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Swoje wysiłki koncentrował także na zabezpieczeniu finansowym armii, a jego misje dyplomatyczne były kluczowe w roku następnym.

Po III rozbiorze

Po uwolnieniu z rąk austriackich, Potocki wyjechał do Włoch w 1796 roku, a do swych rodzinnych dóbr w Kurowie powrócił w roku 1797. Zamieszkał w Wilanowie, który jego żona Aleksandra przejęła od Izabeli Lubomirskiej, całą swoją uwagę poświęcając na odbudowę pałacu wilanowskiego jako memoriale dla króla Jana III. Zbierał dzieła sztuki oraz antyki, które dostępne były dla publiczności od 1805 roku, a także prowadził badania nad językiem polskim i literaturą.

Od 1800 roku był zaangażowany w działalność warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gdzie pełnił rolę przewodniczącego Wydziału Nauk, co uczyniło go autorytetem w sprawach literackich, mimo że jego styl pisania był dość trudny. W styczniu 1807 roku dołączył do Komisji Rządzącej i objął posadę Prezesa Izby Edukacyjnej, której funkcję pełnił w Księstwie Warszawskim.

W latach późniejszych aktywnie uczestniczył w działaniach na rzecz edukacji narodowej i rozwoju szkolnictwa niższego. W 1815 roku współtworzył tekst Konstytucji Królestwa Polskiego oraz kierował Wydziałem Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego, a także był zaangażowany w rozwój Uniwersytetu Warszawskiego. Jako prezes Senatu, popełniał liczne błędy polityczne, co doprowadziło do konfliktów z innymi elitami.

Stanisław Kostka Potocki zmarł 14 września 1821 roku i znalazł swoje miejsce spoczynku na cmentarzu w Wilanowie. Został odznaczony m.in. Orderem Orła Białego i Orderem Narodowym Legii Honoru. Urodzony w bogatym kontekście, pozostawił po sobie jedynie syna, Aleksandra Stanisława Potockiego.

Twórczość

Stanisław Kostka Potocki był postacią niezwykle wpływową w polskiej kulturze, pełniąc wiele ról jako miłośnik sztuk pięknych, znawca oraz mecenas. Był również kolekcjonerem i propagatorem klasycyzmu. Jako architekt amator, który współpracował z Piotrem Aignerem, w 1788 roku stworzył projekt fasady kościoła św. Anny w Warszawie. W jego dorobku znalazły się także wnętrza pałacu Potockich w Natolinie, a także pałac w Olesinie oraz park angielski w Wilanowie.

Potocki jest również uważany za pioniera historii sztuki oraz archeologii w Polsce. Jego najbardziej znaczącym dziełem literackim jest trzytomowe opracowanie pod tytułem O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski, opublikowane w 1815 roku, które nawiązuje do pracy J.J. Winckelmanna. Prowadził wykopaliska archeologiczne we Włoszech, w tym w Nola, zlecając rekonstrukcję rysunkową Villi Laurentiny, bazując na opisach Pliniusza Młodszego. W 1805 roku, swoją kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną w pałacu w Wilanowie udostępnił publiczności, co otworzyło drogę do kształtowania się jednego z pierwszych muzeów w Polsce.

Oprócz działalności w dziedzinie architektury i sztuki, Potocki pisał również felietony, publikowane pod tytułem Świstek krytyczny na łamach miesięcznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk – Pamiętnik Warszawski. Jego dorobek obejmował również różnorodne mowy polityczne, szkolne, wolnomularskie oraz artykuły krytyczne. Wśród jego wydań znalazły się takie pozycje jak: „O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski” (1815, 3 tomy), „O wymowie i stylu” (1815, 4 tomy, będące istotnym dziełem, choć jednostronnym) oraz „Pochwały, mowy i rozprawy” (1816, 2 tomy). Jego praca „Podróż do Ciemnogrodu” (1820, 4 części) była krytyką obskurantyzmu, co ostatecznie doprowadziło do jego usunięcia z pozycji ministra wyznań religijnych i oświaty publicznej na skutek żądań duchowieństwa.

Potocki zajął się także tłumaczeniem „Podróży sentymentalnej” Laurence’a Sterne’a, co jeszcze bardziej podkreśla jego zaangażowanie w rozwój kultury i literatury w Polsce.

Potocki jako historyk i teoretyk sztuki

Historyk

Stanisław Kostka Potocki jawi się jako kluczowa postać w dziedzinie historii sztuki, gdzie jego prace oraz myśli badawcze stają się fundamentem dla zrozumienia tego, jak sztuka powinna być postrzegana w kontekście historycznym. Dużą rolę w tym odgrywa jego intuicja na temat tego, co definiuje sztukę, jako dyscyplinę naukową, a także jako treść kulturalną.

Jako twórca, Potocki jest często uznawany za „ojca” polskiej archeologii oraz historii sztuki. Zgłębiając jego dorobek, łatwo zauważyć jego entuzjazm do kultury antycznej, co potwierdza tłumaczenie dzieła Winckelmana na polski. Dodał wiele istotnych przemyśleń, co czyni go pionierem w tej dziedzinie. Jego działania zostały dostrzeżone przez innych badaczy, takich jak Jan Białostocki, który twierdzi, że Potocki stał się pierwszym polskim badaczem mającym znaczący wpływ na badania nad starożytnością.

Potocki nie tylko analizował historię sztuki, ale także badał jej ewolucję, co pozwoliło mu zrozumieć jej głębsze uwarunkowania. Jego prace skupiały się na całościowym ujęciu sztuki, próbując wyjść poza ograniczenia, jakie narzucił początkowo Winckelman, który skupił się jedynie na „systemacie sztuki starożytnej”. Poprzez rozdziały dotyczące sztuki Egiptu, Asyrii i Indii, Potocki zrekompensował te braki.

Wyspecjalizowany warsztat Potockiego wykazuje dużą staranność w dokładności oraz rzetelności badawczej. W jego zbiorach graficznych kumuluje się wiedza, która może stanowić wartość dla przyszłych pokoleń badaczy. Uwzględniając zasady autopsji, starał się dostarczać wiarygodne opisy dzieł sztuki w ich lokalnym kontekście. Krytyczna postawa wobec niektórych metod badawczych tamtych czasów, zwłaszcza Montfaucona, podkreśla jego wysokie standardy badawcze.

Poglądy Potockiego ewoluowały w czasie. Jego pasja do sztuki antycznej i popularyzacji jej znaczenia zaowocowała w 1805 roku, kiedy to udało mu się stworzyć miejsce na wystawę antycznej ceramiki w kontekście historycznym, co otworzyło nowe perspektywy dla polskiej kultury sztuki. Był niekwestionowanym pionierem w tej dziedzinie, wprowadzając nową jakość do badań i praktyki artystycznej w Polsce.

Teoretyk

Stanisław Kostka Potocki to postać, która w unikalny sposób łączyła wiedzę z praktyką artystyczną. Starzyński zauważa, że jego estetyczne podejście miało swoje korzenie w racjonalizmie oświecenia, co znalazło odzwierciedlenie w jego licznych projektach architektonicznych, z których na szczególną uwagę zasługuje projekt fasady kościoła pw. Świętej Anny w Warszawie.

Jako krytyk, Potocki stawiał sobie wysokie wymagania, celebrował głęboki związek teorii z praktyką, dążąc do tego, aby jego prace były w stanie inspirować i kierować rozwojem kultury artystycznej w Polsce. Oprócz tego, aktywnie uczestniczył w polityce kulturalnej, co miało ogromne znaczenie dla rozwoju sztuki narodowej. Razem z innymi działaczami oświecenia, starał się, aby polska sztuka odnalazła swoje miejsce w szerszym kontekście europejskim.

Potocki przyczynił się również do stworzenia ram dla działań kulturalnych, które miały na celu rozwój estetyki w Polsce. W jego spojrzeniu na sztukę można dostrzec złożone połączenie intuicji artystycznej i myśli teoretycznej, co wzbogaca tradycję a także otwiera krótkoterminowe i długofalowe perspektywy dla przyszłych pokoleń w sferze artystycznej.

Podsumowując, działalność Stanisława Kostki Potockiego jako historyka oraz teoretyka sztuki miała kluczowe znaczenie dla rozwoju zarówno polskiej estetyki, jak i całego procesu artystycznego, przyczyniając się do zdefiniowania nowoczesnej koncepcji sztuki w naszym kraju. Jego wkład w kształtowanie nauki o sztuce oraz inspiracja dla artystów i teoretyków współczesnych pozostaje nieoceniony.

---

Oceń: Stanisław Kostka Potocki

---