Tomasz Strzyżewski

---

Dzieciństwo i lata młodzieńcze

Tomasz Strzyżewski przyszedł na świat w rodzinie związanej z medycyną. Jego ojciec, Juwencjusz Strzyżewski, był na ostatnim etapie studiów medycznych na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Warto podkreślić, że cztery lata wcześniej jego dziadek, Wincenty Strzyżewski, zginął w wyniku mordu katyńskiego, będąc w stopniu kapitana (pośmiertnie mianowany majorem).

Dzieciństwo oraz młodzieńcze lata Tomasza upłynęły w Krakowie, w czasach PRL. Jego introwertyczna osobowość, która zdobyła mu przydomek „milczka”, doprowadziła do wielu napięć w rodzinie, a także buntu przeciwko metodom wychowawczym ojca. W swoich wspomnieniach tak opisał te trudności: zerwanie z religijnością, różne problemy w szkole, a także początkową fascynację ustrojem komunistycznym. Ryszard, jego brat, uznał go za „nadwrażliwego, zwariowanego romantyka, który sprawiał kłopoty”.

Tomasz ukończył V Liceum Ogólnokształcące im. Augusta Witkowskiego i później podjął studia w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie. Mimo rozpoczęcia pisania pracy dyplomowej, nie zdołał dokończyć studiów. Po pewnym czasie wstąpił do Związku Młodzieży Socjalistycznej, w który pozostawał aktywnym członkiem przez kilka lat, a następnie zapisał się do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Pierwszy wyjazd do Szwecji

W 1974 roku doszło do ważnego wydarzenia w życiu Tomasza Strzyżewskiego, bowiem zawarł on związek małżeński. W obliczu nadchodzących zmian, postanowił, że wyjedzie do Szwecji z zamiarem zarobienia pieniędzy na zakup mieszkania.

Przed swoim wyjazdem, który miał miejsce w 1975 roku, podjął decyzję o rezygnacji z dotychczasowej pracy, co świadczy o jego determinacji i oddaniu dla realizacji planu.

Powrót do Polski i praca w GUKPPIW

W związku z trudnościami w realizacji swoich planów, Tomasz Strzyżewski zdecydował się na powrót do kraju w 1975 roku. Stanął w obliczu konieczności poszukiwania nowego zatrudnienia. Dzięki wsparciu swojego brata, znalazł pracę w Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPIW), pomimo braku odpowiednich kwalifikacji formalnych.

Strzyżewski przyznaje, że do momentu podjęcia pracy w GUKPPIW nie miał pojęcia o istnieniu zinstytucjonalizowanej cenzury, ani o specyfice działalności samego urzędu. W swojej książce pisze:

Bardzo możliwe, że większość zatrudnionych w GUKPPiW zawczasu poinformowana była o prawdziwym charakterze jego działalności, ale wynikało to po prostu z faktu, iż werbunek do tej pracy odbywał się głównie ze środowisk z cenzurą współpracujących, a więc z aparatu partyjnego i państwowego oraz spośród dziennikarzy i redakcji. […] od lat pracowałem i obracałem się w środowisku bardzo odległym od tych kręgów i, co za tym idzie, byłem najgorzej poinformowany o tajemnicach władzy. Byłem zwyczajnym urzędnikiem przedsiębiorstwa usługowo-przemysłowego. Moja przynależność partyjna (której oczywiście bardzo się wstydzę) miała charakter wyłącznie formalny i tak samo bierny, jak w przypadku trzech milionów tzw. szeregowych członków PZPR.

Brak wcześniejszego kontaktu z cenzurą oraz niedostateczna wiedza na ten temat sprawiły, że Strzyżewski musiał przejść specjalne przeszkolenie. Początkowo miał dostęp wyłącznie do mniej znaczących materiałów. W relacjach autora można przeczytać, że decyzja o ujawnieniu prawdy na temat działalności cenzury nadeszła dopiero po rozpoczęciu pracy.

Strzyżewski pracował w GUKPPiW przez 18 miesięcy. W tym czasie starał się o paszport, jednak z powodu swojego wcześniejszego, przedłużonego pobytu w Szwecji, odmówiono mu jego wydania. Samowolne przedłużenie pobytu za granicą skutkowało dwuletnim zakazem przyznawania paszportów, mimo wielokrotnych odwołań. Ostatecznie paszport uzyskał dopiero w 1977 roku, dzięki poświadczeniu urlopu wydanemu przez jego ówczesnego przełożonego oraz interwencji brata, który pracował w Urzędzie Miasta.

W trakcie swojego zatrudnienia Strzyżewski przygotowywał i kopiował dokumenty z zamiarem ich późniejszej publikacji, mającej na celu zdemaskowanie działalności GUKPPiW. Udało mu się ręcznie przepisać całość „Księgi Zapisów i Zaleceń GUKPPiW”, do której dostęp miał bardzo ograniczony, początkowo jedynie w obecności innych pracowników. Ostatni dyżur w cenzurze, poprzedzający jego urlop, pełnił w nocy z 9 na 10 marca 1977 do godziny 1.30.

Drugi wyjazd do Szwecji

Około południa odbył lot z Krakowa do Warszawy, a następnie udał się pociągiem do Świnoujścia. W momencie przechodzenia przez kontrolę celną miał na sobie marynarkę oraz rozpięty płaszcz, a do pleców były przymocowane dokumenty. Przeprawił się promem do Szwecji. W 1977 roku w publikacji „Czarna Księga Cenzury PRL”, wydanej przez wydawnictwo Aneks, ujawnił wcześniej wywiezione dokumenty.

Na podstawie dostępnych źródeł, część środowisk polonijnych związanych z tzw. „pomarcowymi” Żydami, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Polski w 1968 roku, nie darzyło go zaufaniem. Uważali go za osobę niezbyt wiarygodną, a niektórzy nawet podejrzewali o działalność szpiegowską. W okresie tym, strużki e-strzyżewskiego były w Polsce nieustannie monitorowane; poddawano go podsłuchom i obserwacji, również podczas jego pobytu w Szwecji.

Władze PRL podjęły działania, ograniczając możliwość wyjazdu do Szwecji rodzicom Strzyżewskiego. W odpowiedzi na te represje, postanowił włączyć się w protest głodowy przed ambasadą PRL w Sztokholmie, który został zorganizowany przez innych Polaków przeżywających podobne trudności.

Jako zaangażowany działacz na obczyźnie, Strzyżewski wspierał Konfederację Polski Niepodległej, pełniąc funkcję w Biurze Informacyjnym tej organizacji. Był aktywny w publikowaniu tekstów w czasopismach kanadyjskich, takich jak „Czas”, oraz w polskiej prasie znajdującej się w Szwecji, w tym „Wiadomościach Polskich” i „Słowie” Kongresu Polaków w Szwecji. Publikował też w kraju, w pismach takich jak „Przegląd Artystyczno-Literacki”, „Głos” oraz „Życie”.

Publikacja „Czarnej Księgi Cenzury”, mimo swojego ściśle dokumentacyjnego charakteru, odegrała istotną rolę w ujawnieniu prawdziwych mechanizmów funkcjonowania cenzury w PRL, a także scharakteryzowała metody oraz zasięg tejże cenzury.

Obecnie

Tomasz Strzyżewski obecnie cieszy się życiem na emeryturze, zamieszkując malowniczy Sztokholm w Szwecji. Po przejściu rozstania ma na swojej drodze córkę Beatę, która również znalazła swoje miejsce w tym kraju. Niestety, jego syn Tomasz odszedł zbyt wcześnie, w 2008 roku, w wyniku tragicznego przedawkowania kokainy.

W 2005 roku został uznany za pokrzywdzonego przez Instytut Pamięci Narodowej, co udokumentowano odpowiednim zaświadczeniem (BU Kr III-5532-903/02). Jego zasługi zostały również docenione przez władze państwowe, gdy w 2006 roku prezydent RP Lech Kaczyński udekorował go Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Osoby zainteresowane historią Tomasza Strzyżewskiego mogą zapoznać się z treścią teczek służb bezpieczeństwa z PRL, które dokumentują proces rozpracowywania go przez te instytucje. Skan tego materiału jest dostępny w Internecie na stronie „archiwum skanów niektórych” Zbigniewa Lisieckiego, a także zawiera skan jego teczki uzyskanej z IPN.

Strzyżewski był aktywnym członkiem Stowarzyszenia Wolnego Słowa, jednak w 2008 roku postanowił zrezygnować z członkostwa, co było jego protestem przeciwko sytuacji w kraju.

W 2009 roku planowano wydanie poprawionej wersji „Czarnej Księgi Cenzury PRL” nakładem Narodowego Centrum Kultury. Choć prace nad książką były praktycznie zakończone, wydawca zdecydował się zakwestionować treść przedmowy napisaną przez Strzyżewskiego. Uważając takie działania za cenzurę, autor odmówił zgody na wszelkie ingerencje w tekst. W konsekwencji projekt, objęty patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego, nie doszedł do skutku, a jego druk został odwołany.

Dopiero w 2015 roku, dzięki wysiłkom Strzyżewskiego, ukazało się nowe wydanie pod tytułem „Wielka księga cenzury PRL w dokumentach”, które zostało wydane przez Wydawnictwo Prohibita.

Wybrane publikacje

Książki

• Tomasz Strzyżewski, Czarna Księga Cenzury PRL, Wydawnictwo Aneks, Londyn, 1977,
• Tomasz Strzyżewski, Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje, Wrocław, Wydawnictwo Wektory, 2006, ISBN 83-922896-3-3,
• Paweł Misior, Ja, Tomasz Strzyżewski (słowo wstępne Andrzej S. Sawicki), Kraków: Léon Bonnet & Co., 1997, ISBN 83-87420-00-X.

Filmy

• Wielka ucieczka cenzora, reżyseria: Grzegorz Braun, 1999,
• Errata do biografii. Tomasz Strzyżewski, reżyseria Grzegorz Braun, 2009.

Dodatkowe źródła i zewnętrzne materiały

W niniejszym dokumencie przedstawiamy zestawienie różnorodnych materiałów oraz źródeł dotyczących Tomasza Strzyżewskiego, które są wartościowe dla zrozumienia jego działalności oraz wpływu na tematykę cenzury.

• „Orzeł Biały – Na antenie” nr 166/1313, czerwiec 1978: w audycji „Rozmowy o cenzurze z Tomaszem Strzyżewskim”, prowadzonej przez Alinę Grabowską, dostępne są stenogramy z audycji Radia Wolna Europa, pt. „Cenzura zdemaskowana!”.
• „Aneks” nr 21/1979, s. 86: Tomasz Strzyżewski jest autorem tekstu „Zamiast posłowia do »Czarnej Księgi Cenzury PRL«”.
• „Reader’s Digest” nr 699, lipiec 1980, s. 109: Tomasz Strzyżewski, w artykule „Confessions of a Press Censor”, był obecny w 39 zagranicznych edycjach, w tym w 15 wydaniach nieanglojęzycznych, co wiązało się z łącznym nakładem 30 milionów egzemplarzy.
• „Życie” nr 233 (1223) z 5 października 2000, s. 9: Tomasz Strzyżewski prezentuje przemyślenia w artykule „Matrix albo Prawda Selektywna”.
• „Życie” nr 81 (1374) z 5 kwietnia 2001, s. 16: w artykule „Demokracja Realna”, Strzyżewski porusza istotne aspekty funkcjonowania demokracji.
• „Przegląd artystyczno-literacki” nr 10(68), ISSN 1230-9745, październik 1997, s. 97: artykuł „Antycenzorskie retrospekcje (1)” autorstwa Tomasza Strzyżewskiego.
• „Przegląd artystyczno-literacki” nr 1-2(71-72), ISSN 1230-9745, styczeń-luty 1998, s. 189: kontynuacja w postaci „Antycenzorskie retrospekcje (2)”, kolejny tekst autorstwa Strzyżewskiego.

Te publikacje stanowią cenny zbiór materiałów, które ilustrują różnorodność poglądów oraz analiz Tomasza Strzyżewskiego na temat cenzury i rzeczywistości politycznej w Polsce.

---

Oceń: Tomasz Strzyżewski

---