Archiwum Państwowe w Lublinie

---

Historia

W XVI wieku Lublin był miejscem działalności dwóch archiwów: jedno z nich mieściło się w tzw. Małym Ratuszu przy ul. Archidiakońskiej, a drugie było związane z księgami grodzkimi znajdującymi się na Zamku Lubelskim. Z czasem, gdy powstał Trybunał Koronny, utworzono trzecie archiwum mieszczące się w klasztorze Dominikanów. Po III rozbiorze Polski, działalność archiwów była kontynuowana, a w 1827 roku zainaugurowano Archiwum Akt Dawnych w klasztorze Dominikanów, mające na celu ochronę i scalenie archiwaliów sądowych oraz miejskich z obszaru Lubelszczyzny.

Po likwidacji Archiwum w 1887 roku, dokumenty zostały przesunięte do Centralnego Archiwum w Wilnie, a pergaminy dotarły do tamtejszej biblioteki. W wydarzeniach z lat 1919 i 1962 większość zbiorów zdołano sprowadzić z powrotem do Lublina.

W czerwcu 1918 roku rozpoczęło działalność archiwum lokalne, które przyjęło dokumenty gromadzone przez podróżującego archiwistę Józefa Serugę z terenów Guberni Lubelskiej, Chełmskiej oraz fragmentarycznie Siedleckiej. Archiwum Państwowe w Lublinie formalnie rozpoczęło pracę 1 grudnia 1918 roku, a dyrektorem został prof. Stanisław Ptaszycki. Do 1965 roku archiwum ulokowane było w pomieszczeniach klasztoru powizytkowskiego przy ul. Narutowicza 10.

W okresie międzywojennym archiwum podjęło się rewindykacji akt, co zaowocowało zgromadzeniem ponad 3 km bieżących akt, w tym 400 000 jednostek aktowych. Skupiono się na systematyzacji oraz opracowywaniu archiwaliów związanych z rolnictwem oraz okresem po austriackim. Z danych zgromadzonych w archiwum korzystano również w celach naukowych, a prace badawcze prowadzone były przez dyrektora prof. Leona Białkowskiego (1926–1939) oraz prof. Aleksandra Kossowskiego i kustosza Jana Riabinina.

W trakcie II wojny światowej archiwum zostało podporządkowane niemieckiemu Urzędowi Archiwalnemu, co zmusiło je do udziału w ideologicznych działaniach związanych z dokumentowaniem „niemieckości” regionu Lubelszczyzny. Po zakończeniu wojny, 27 lipca 1944 roku, archiwum wznowiło działalność pod kierownictwem piany dyrektora Leona Białkowskiego, który pełnił tę rolę do 1949 roku. W tym okresie dr Roman Szewczyk zabezpieczył materiały władzy okupacyjnej, w tym dokumenty z obozu na Majdanku oraz akt dotyczących więzienia na Zamku, Gestapo i gubernatoratu dystryktu Lubelskiego.

Po wojnie, do zasobów APL dołączyły archiwa rodowe z majątków ziemskich, archiwa zakładów przemysłowych oraz księgi grodzkie, miejskie i ziemskie. W latach 1952–1983 archiwum funkcjonowało pod nazwą „Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie”, w którego mocy były archiwa powiatowe w Łukowie, Kraśniku, Zamościu i Chełmie.

W ciągu lat 1949–1955 dyrektorem jednostki była dr Mirosława Zakrzewska-Dubasowa, a 1955–1965 kierował nią Tadeusz Mencel. W 1950 roku archiwum miejskie, które dotychczas funkcjonowało niezależnie, zostało przejęte. W 1962 roku zrealizowano rewizję najstarszych ksiąg grodzkich, miejskich i akt rosyjskiej żandarmerii. W 1965 roku siedzibę archiwum przeniesiono do odbudowanego gmachu Kolegium Jezuickiego, a od tego roku przez niemal 30 lat dyrektorem był mgr Franciszek Cieślak.

Powstanie województwa lubelskiego w 1975 roku spowodowało przekształcenie archiwów powiatowych w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim w oddziały terenowe, zaś archiwum w Zamościu stało się Archiwum Wojewódzkim. W 1984 roku nastąpiła zmiana nazwy na „Archiwum Państwowe w Lublinie”. W 1990 roku, w rezultacie rozwiązania PZPR, archiwum przejęło akta związane z tą partią z województw bialskopodlaskiego, chełmskiego i lubelskiego.

W Chełmie w 1952 roku powołano „Powiatowe Archiwum Państwowe w Chełmie”, obejmujące powiaty Chełmski, Hrubieszowski i Włodawski. Po utworzeniu województwa chełmskiego w 1975 roku, archiwum przemianowano na „Oddział Terenowy Archiwum Państwowego w Lublinie” i przeniesiono do Krasnegostawu. W 1990 roku archiwum wróciło znowu do Chełma.

Oddział w Radzyniu Podlaskim został założony 31 stycznia 1976 roku, będąc częścią większej struktury terenowej. W wyniku korekty nazw od 1984 roku archiwum zaczęło funkcjonować jako „Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim”, a jego obszar działania obejmował tereny byłego województwa bialskiego (powiaty Bialski, Łosicki, Parczewski i Radzyński). Oddział w Kraśniku zainaugurowano w 1955 roku jako „Powiatowe Archiwum Państwowe w Kraśniku” z siedzibą w Kraśniku Fabrycznym, obejmującym powiaty Biłgorajski, Janowski i Kraśnicki. Po likwidacji powiatów w 1975 roku archiwum to przemianowano na „Oddział Archiwum Państwowego w Lublinie”.

---

Oceń: Archiwum Państwowe w Lublinie

---