Trybunał Główny Koronny w Lublinie

---

Opis instytucji

W 1578 roku, podczas sejm walnego w Warszawie, król Stefan Batory zrezygnował z posiadanych dotychczas uprawnień najwyższego sędziego, przekazując je w ręce nowo powołanego sądu stanowego, który miał reprezentować interesy szlachty. W rezultacie tego kroku, ustanowiono nową instytucję sądową – Trybunał Koronny (Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni). Od tej pory, zgodnie z nowymi regulacjami, Trybunał Koronny stał się sądem najwyższym dla szlachty, rozpatrującym apelacje.

Posiedzenia sądów koronnych odbywały się w dwóch kluczowych lokalizacjach. Piotrków był miejscem dla regionu Wielkopolski oraz Mazowsza, natomiast Lublin pełnił tę rolę dla Małopolski. W Lublinie, sąd rozpoczynał swoje obrady w poniedziałek po pierwszej niedzieli po Wielkanocy, znanej jako Dominica Conductus Paschae, a sesje trwały aż do załatwienia wszystkich spraw, co zazwyczaj miało miejsce do święta Bartłomieja, przypadającego na 24 sierpnia.

Jednakże, w 1611 roku, podczas zwyczajnego sejmu w Warszawie, podjęto decyzję o przyspieszeniu terminów posiedzeń sądów trybunalskich, co świadczyło o rosnącym znaczeniu i potrzebie efektywniejszego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości wówczas.

Wpływ na życie miasta

Wprowadzenie Trybunału Głównego Koronnego do Lublina miało znaczący wpływ na rozwój miasta i jego status w historii Rzeczypospolitej szlacheckiej. Lublin stał się prawniczym centrum regionu, przyciągając wielu adeptów prawa.

W miarę jak ośrodki uniwersyteckie kształcące prawników ulegały osłabieniu, sala trybunalska zaczęła pełnić rolę uniwersytetu dla młodych prawników, którzy zdobywali praktyczne doświadczenie na drodze do kariery. Ponadto, bliskość Akademii Zamojskiej skutecznie wspierała kształcenie prawników, co przyczyniło się do intensywnego rozwoju Lublina jako miejsca nauki.

Nie tylko mieszkańcy Rzeczypospolitej, ale również cudzoziemcy przyjeżdżali tutaj, aby studiować prawo, co świadczy o rosnącej renomie Lublina. Trybunał Główny Koronny odegrał zatem nieocenioną rolę w dynamice życia miasta, zmieniając je w stolicę sądową regionu.

Wkrótce po jego założeniu, miasto zaczęło się intensywnie rozwijać, a na jego terenie powstawały nowe pałace magnatów oraz dworki szlacheckie. Warto zauważyć, że w czasie sesji trybunalskiej nastąpiło ożywienie społeczne i kulturalne, co dodatkowo wzbogaciło lokalne życie.

Gmach

Okres funkcjonowania jako ratusz

Aktualny budynek Trybunału Koronnego, zlokalizowany na Rynku w Lublinie, powstał jako reakcja na zniszczenie drewnianego ratusza, który uległ spaleniu w 1389 roku. W swoim zamyśle nowa konstrukcja miała służyć jako ratusz miejski, w którym od 1578 roku funkcjonował Trybunał Koronny, dedykowany szlachcie z Małopolski.

Pierwsza, gotycka wersja ratusza zbudowana w XIV wieku również była drewniana, wyróżniająca się dwiema wieżami i zewnętrznymi schodami. Niestety, pożar w 1389 roku zmusił miasto do odbudowy, a nowa konstrukcja, większa i murowana, została wzniesiona w stylu gotyckim. W XVII wieku, w ramach renesansowej przebudowy, zmieniono wygląd budynku, dodając między innymi attykę oraz nowe schody prowadzące na pierwsze piętro.

Dalsze zniszczenia miasta Lublina w 1575 roku spowodowały kolejną konieczność odbudowy. Zrealizowana w stylu renesansowym nowa wersja budynku miała nawiązywać do ratuszów w Sandomierzu oraz Tarnowie.

Siedziba Trybunału

W latach 80. XVII wieku nastąpiła nowa, barokowa adaptacja staromiejskiego gmachu. Wówczas dodano drugie piętro oraz przekształcono wieżę, nadając budynkowi nowy charakter. Świadectwem barokowej transformacji jest obraz Pożar miasta Lublina z 1719 roku, który dziś znajduje się w kościele oo. Dominikanów.

W okresie 1781-1787 gmach Trybunału przeszedł kolejną transformację, tym razem na podstawie projektu Dominika Merliniego, architekta na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W wyniku tych prac budynek zyskał klasycystyczny wygląd, został znacznie rozbudowany i poszerzony. Wykończono także drugie piętro, które zaczęło pełnić funkcję sądów ziemskich, podczas gdy inne wnętrza pozostały w niezmienionej formie. Zewnętrzne ściany Trybunału zdobią klasycystyczne pilastry, a w tympanonie umieszczono relief symbolizujący sprawiedliwość.

Na elewacji znajduje się charakterystyczna płaskorzeźba. Centralnie umieszczona tarcza przedstawia dwa herby: Orła, symbolizującego Polskę, oraz Pogoń, symbol Litwy. Powyżej herbu umieszczona jest korona królów Polski z krzyżem, a po bokach znajdują się wizerunki siedzących kobiet, z mieczem i wagą – symbolami sprawiedliwości. Prace nad rekonstrukcją płaskorzeźby miały miejsce w 1977 roku.

W czasach Stanisława Augusta w obiekcie funkcjonowała pracownia artystyczna Marcello Bacciarellego, znana jako Bacciarellówka. Pojawiły się również plany utworzenia w tym miejscu pierwszej w Polsce akademii sztuk pięknych. W gmachu Trybunału można obecnie podziwiać wiele obrazów, w tym portret króla Stefana Batorego oraz portret Stanisława Małachowskiego – marszałka Sejmu Czteroletniego.

Współczesność

Obecnie w budynku dawnego Trybunału Koronnego funkcjonuje Pałac Ślubów, a także podziemia, które pełniły rolę piwnicy-winiarni oraz więzienia, stanowiąc część Lubelskiej Trasy Podziemnej. Gmach ten staje się także miejscem wydarzeń kulturalnych, takich jak koncerty muzyczne, a część jego przestrzeni zajmuje Muzeum Historii Ratusza i Trybunału Koronnego.

Czarcia Łapa

Legenda związana z Czarcią Łapą to historia, która łączy w sobie elementy prawdy historycznej oraz ludowych opowieści, a jej korzenie sięgają okresu, w którym funkcjonował lubelski Trybunał Koronny. Ta fascynująca narracja odnosi się do wydarzeń z lat 1637 lub 1638 roku, kiedy to odbył się proces pewnej wdowy, która stawała w obronie swojego prawa do sprawiedliwości.

W sprawie tej brał udział magnat, który, jak głosi legenda, przekupił sędziów, co wywołało głębokie zrozpaczanie wśród pozbawionej wsparcia kobiety. Zrozpaczona wdowa, pełna bezsilności, wzniosła ręce w kierunku krucyfiksu wiszącego w sali sądowej, wołając: Gdyby diabli sądzili, wydaliby sprawiedliwszy wyrok!

Legendy mówią, że po tym akcie rozpaczy, w nocy, w sali posiedzeń trybunalskiego sądu pojawiły się tajemnicze postacie, odziane w żupany i szlacheckie kontusze. Wśród nich znajdował się pisarz, który z przerażeniem zauważył diabelskie rogi ukryte we włosach tych postaci oraz poczuł charakterystyczny zapach siarki. To właśnie te niezwykle postacie miały wydać wyrok, który przypieczętowano w sposób bardzo osobliwy – diabelski sędzia oparł rękę na stole, wypalając w drewnie ślad dłoni.

W tej dramatycznej chwili ku zdziwieniu wszystkich, podobno Chrystus na krucyfiksie w sali rozpraw odwrócił głowę, aby uniknąć widoku diabelskich sądów, które okazały się sprawiedliwsze od tych ludzkich. Krzyż Trybunalski, będący świadkiem tych niesamowitych zdarzeń, do dziś znajduje się w jednej z kaplic w lubelskiej archikatedrze, podczas gdy stół z wypaloną „czarcią łapą”, datowany na rok 1578, można podziwiać w muzeum na Zamku.

---

Oceń: Trybunał Główny Koronny w Lublinie

---