Donżon w Lublinie

---

Budowa i lokalizacja

Wzniesienie donżonu w Lublinie jest datowane na okres, którego szczegóły są nieprecyzyjne. Badania historyków wskazują, że obiekt mógł być zbudowany w połowie XIII wieku, na jego końcu, lub na początku XIV wieku. Była to konstrukcja o charakterze obronno-mieszkalnym. Wśród uczonych panuje przekonanie, że do inicjacji budowy mogły przyczynić się postacie takie jak książę Bolesław Wstydliwy lub Władysław Łokietek.

Nie można pominąć faktu, że wyższa, ceglana część wieży została wzniesiona w stylu gotyckim, którego użycie zauważalne stało się od początku XIV wieku. W kolejnym etapie, w roku 1342, wieża zyskała na wysokości dzięki Kazimierzowi Wielkiemu, co okazało się istotnym elementem w rozwoju obiektu.

Lokalizacja donżonu odzwierciedla historyczną topografię wzgórza zamkowego. Wieża została usytuowana na granicy garbu, znajdującego się we wschodniej części tego wzniesienia. Takie umiejscowienie dostarcza nam informacji o podziale i funkcjach niegdyś istniejącego lubelskiego ośrodka grodowego. W części wschodniej wyraźnie można zidentyfikować kasztelański gród-zamek, którego integralną częścią była wieża, natomiast w zachodniej części znajdowało się podgrodzie z cmentarzem oraz chatami, które pochodzą z XIII wieku.

W roku 2019 przeprowadzono badania archeologiczne, które dotyczyły węgli drzewnych z warstwy znajdującej się tuż pod fundamentami donżonu. Opracowane wyniki umożliwiły ustalenie, że budowa donżonu mogła rozpocząć się w 1210 roku.

Funkcje budowli

Pierwotnie ta okazała wieża była zbudowana z myślą o funkcjach obronnych, jednak z upływem czasu jej rola w tej dziedzinie znacznie malała. W okresie panowania Kazimierza Wielkiego, któremu przypisuje się budowę gotyckiego zamku w Lublinie, donżon zyskał nowe zastosowania. Do około połowy XVII wieku, kiedy to zamek został zniszczony, donżon stał się miejscem, w którym funkcjonowało więzienie, przeznaczone dla przedstawicieli szlachty.

W toku prac architektonicznych, które miały miejsce w ramach badań, odkryto na pierwszym piętrze budynku napisy, które zostały wyryte lub wyoskrobane na pięciu cegłach. Datowano je na lata 1610–1612. Potwierdzeniem istnienia więzienia w wieży jest zapis z inwentarza zamku lubelskiego z 1564 roku oraz informacji zawarta w „Diariuszu sejmu 1569 roku lubelskiego”. Donżon funkcjonował jako więzienie aż do początku XIX wieku.

W czasie II wojny światowej, w latach 1939–1944, we wnętrzach tego miejsca działał jeden z najcięższych oddziałów więzienia, znany jako „baszta I, II, III”. Podobną sytuację mieliśmy w latach 1944–1954, kiedy to mieściło się tam więzienie pod rządami komunistycznymi. Po zamknięciu więzienia, władze komunistyczne postanowiły przekazać budynki zamkowe na cele kulturalne.

Architektura

Architektura donżonu lubelskiego wyróżnia się pewnym stopniem stylistycznej różnorodności. Na trzecim poziomie budowli znajdują się zarówno biforia, które kojarzone są ze stylem romańskim, jak i dwa gotyckie maswerki. To właśnie ten romański element zdaje się być jedynym tego typu detalem architektonicznym w całym regionie Lubelszczyzny. W wnętrzu donżonu, zarówno w części kamiennej, jak i ceglanej, umieszczona jest spiralna klatka schodowa, która prowadzi od najniższego poziomu, znajdującego się w piwnicy, aż do samej góry.

Wieża ta składa się z trzech kondygnacji nadziemnych (do XVIII wieku były cztery) oraz kondygnacji piwnicznej. Historycy przypuszczają, że jej szczyt zdobiły kiedyś drewniane hurdycze lub krenelaż. Wysokość donżonu mogła być zatem inna niż obecnie, co potwierdzają widoczne ślady naprawy murów.

Średnica tej imponującej budowli wynosi blisko 15 metrów, a grubość murów w jego dolnej części przekracza 3,5 metra. Dolne partie donżonu zbudowano z łamanego wapienia, który był relatywnie łatwo dostępny w rejonie Lubelszczyzny. Na miejscu wykorzystano również zlepieńce ze znanych okolic Sulowa i lubelskich Bronowic. Wnętrze konstrukcji kamiennej zaskakuje obecnością ceglanego chodnika, który wznosi się w części ceglanej. Wyższe kondygnacje oraz wnętrza zostały wzniesione z cegły w wątkach zarówno wendyjskim, jak i gotyckim. Wymiary tych elementów sugerują, że obie części wieży powstały w tym samym czasie, a budowniczy czerpali inspiracje z budowli grodowych, które można zobaczyć m.in. w Niemczech, położonych nad Łabą, takich jak Magdeburg czy Halle, a także czeskiego zamku Břeclav oraz słowackiego Spiskiego Hrad.

Sklepienia w pomieszczeniach donżonu mają formę kopuł. Wejście do wnętrz prowadzi bezpośrednio ze spiralnej klatki schodowej. Na różnych kondygnacjach można zauważyć trzy typy otworów okiennych: wąskie, prostokątne z glifem wewnątrz, półcyrkularne z przewężeniem, które otwierają się zarówno na zewnątrz, jak i do wewnątrz oraz, na południowej stronie trzeciej kondygnacji, biforyjny otwór podtrzymywany przez kamienną kolumnę z kapitelem nawiązującym do stylu kostkowego. Ten specyficzny detal architektoniczny nie jest widoczny z zewnątrz budowli. Badania wykazały również istnienie pierwotnego otworu wejściowego, umiejscowionego około siedmiu metrów powyżej dzisiejszego poziomu dziedzińca.

Przebudowy i konserwacje

W czasach Królestwa Polskiego na fundamentach starszego zamku rozpoczęto budowę nowych obiektów, które miały pełnić funkcję nowoczesnego więzienia. W ramach tej inwestycji przeprowadzono także renowację wieży. W latach 1824–1826, gdy powstawał budynek więzienia, wieża weszła w skład jego murów, a jej rola zmieniła się na basztę. Możliwe, że jej wysokość została znacznie zredukowana. Dawny stożkowy hełm został zastąpiony płaskim dachem, który pokryto neogotyckim krenelażem, a wieża zyskała także urokliwą wieżyczkę. Fasady budynku pokryto tynkiem w stylu nawiązującym do rustyki.

W latach 1958–1966 przeprowadzono prace konserwatorskie w donżonie, które ujawniły wiele cennych elementów. Wówczas odkryto biforyjne okno z kolumienką oraz kilka otworów strzelniczych. Wspaniałe fragmenty kamiennych maswerków w kształcie trójliścia oraz inskrypcje na pierwszym piętrze wieży również przyciągnęły uwagę badaczy. Po odnowieniu tynków ukazywały się także romańskie wątki w strukturze murów donżonu.

W okresie od 2010 do 2012 roku, Muzeum Lubelskie prowadziło ambitny program unijny, mający na celu ochronę najcenniejszych zabytków Lublina, w tym Kaplicy Trójcy Świętej oraz Bramy Krakowskiej. Prace konserwatorskie w donżonie obejmowały nie tylko renowację, ale także budownictwo i adaptację obiektu. Zewnętrzna elewacja, składająca się z kamienia i cegły, została dokładnie oczyszczona z wszelkich nalotów. Wymienione zostały także uszkodzone fragmenty lica muru oraz spoiwa.

Po zakończeniu tych prac, elewacja donżonu została zabezpieczona za pomocą odpowiednich środków konserwatorskich. Spiralna klatka schodowa została w pełni przystosowana do ruchu turystycznego, a we wnętrzu donżonu zainstalowano nową elektrykę oraz odpowiednie oświetlenie schodów i każdej kondygnacji. Dodatkowo, nowe okna oraz zabezpieczenia otworów przed ptakami i kunami domowymi, wykonane z siatki, wzbogaciły ten cenny zabytek.

Turystyka

Donżon stanowi integralną część Muzeum Narodowego w Lublinie, a jego historia oraz architektura przyciągają wielu pasjonatów zwiedzania. Od 24 lipca 2012 roku wieża jest otwarta dla zwiedzających, zarówno indywidualnie, jak i w towarzystwie przewodników, co umożliwia poznanie jej bogatej historii w bardziej interaktywny sposób.

Na szczycie donżonu znajduje się taras widokowy, z którego roztacza się przepiękny widok na miasto. Warto dodać, że w tym malowniczym miejscu kręcone były m.in. panoramy do serialu „Wszystko przed nami” oraz angielskiego filmu „Aryjska Para”.

Z uwagi na tragiczną historię budowli, która była kiedyś więzieniem, w dolnej kondygnacji stworzono mauzoleum, upamiętniające martyrologię więźniów Zamku Lubelskiego. To miejsce ma na celu oddanie hołdu tym, którzy cierpieli w murach tego zamku.

Na wyższych piętrach donżonu zmodernizowano wystawę historyczną, poświęconą więźniom przetrzymywanym w zamku. Ekspozycja ta ukazuje losy pierwszych bojowników o wolność oraz niepodległość Polski, od czasów Wiosny Ludów, poprzez powstanie styczniowe, aż po wydarzenia związane z drugą wojną światową oraz latami 1944–1954.

Na najwyższym piętrze planowana jest jeszcze jedna interesująca wystawa, która ma przedstawiać różnorodne materiały, w tym cenne zabytki archeologiczne, związane z bogatą historią wzgórza zamkowego.

---

Oceń: Donżon w Lublinie

---