Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku

---

Historia

Pierwsze pomniki

Idea stworzenia upamiętnienia ofiar obozu koncentracyjnego na Majdanku narodziła się znacznie wcześniej niż obecny pomnik. Już w 1943 roku, na zlecenie raportführera Kapsa, grupa więźniów zbudowała betonową kolumnę z trzema ptakami w jednym z obozowych pól, aby ozdobić otoczenie. Jednak w tajemnicy umieścili w niej metalowy pojemnik zawierający prochy swoich zmarłych towarzyszy. Tamta kolumna, znana jako Kolumna Trzech Orłów, istnieje do dziś.

Po wyzwoleniu Majdanka w lipcu 1944 roku na obozowym terenie pojawiły się brzozowe krzyże i drzewa, mające symbolizować święty gaj Słowian. W 1947 roku powstał czworokątny kopiec stworzony z ziemi połączonej z popiołami ofiar, którą hitlerowcy zamierzali użyć jako nawóz. W ciągu kilku miesięcy zebrano około 1300 m³ tego materiału.

W końcu lat 50. zaczęto głośno mówić o konieczności lepszego upamiętnienia ofiar. W 1961 roku usunięto drzewa, które zasłaniały obozową architekturę oraz zatwierdzono plan na nowe zagospodarowanie przestrzeni. Kopiec otoczono betonowym murkiem o wysokości około jednego metra, co uczyniło go oficjalnym miejscem składania hołdów tym, którzy stracili życie.

Konkurs

1 czerwca 1967 roku Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa oraz Towarzystwo Opieki nad Majdankiem, przy współpracy Związku Polskich Artystów Plastyków oraz Stowarzyszenia Architektów Polskich, ogłosiły „konkurs powszechny na pomnik ku czci ofiar obozu zagłady na Majdanku”. Ta decyzja była odpowiedzią na apel byłych więźniów, którzy uważali dotychczasowe upamiętnienie za niewystarczające oraz niewłaściwe do ochrony pozostałości ze szczątkami ofiar.

Konkurs zyskał szerokie zainteresowanie – wpłynęło około 140 prac z całego kraju, na wysokim poziomie artystycznym. 22 grudnia 1967 roku ogłoszono wyniki, a projekt Stanisława Strzyżyńskiego i Juliusza Kłeczka zwyciężył. Był to wielki relief w postaci ściany o wymiarach 8×20 metrów, wykonanej z 26 granitowych bloków, symbolizujących 26 narodowości więźniów. Chociaż projekt zdobył uznanie jury, nie został zrealizowany z niejasnych powodów, co najprawdopodobniej związane było z niemożnością trwałego zabezpieczenia ziemi z prochami. Ostatecznie zrealizowano projekt Wiktora Tołkina i Janusza Dembka, uznając go za najlepiej odzwierciedlający specyfikę obozu.

Założenia konkursowe przewidywały dwa miejsca usytuowania pomnika: przedpole lub obszar w pobliżu kopca. Autorzy zwycięskiego projektu zaproponowali nowatorskie rozwiązanie, łączące regulaminowe wytyczne. Projekt zakładał zrealizowanie kompleksu architektoniczno-rzeźbiarskiego, z monumentalną rzeźbą przy wejściu do obozu, drogą prowadzącą do krematorium, oraz Mauzoleum, gdzie miały być złożone prochy z istniejącego kopca. Wysoka wartość projektowa polegała na tym, że te elementy tworzyły spójną całość, a sama Droga miała długość 1300 m.

Budowa

Wiosną 1968 roku rozpoczęto intensywne przygotowania terenu pod budowę pomnika, które wymagały usypania dwóch wzniesień pod Bramę oraz Mauzoleum. Potrzebne było dużą ilość ziemi, która mogła odpowiednio zabezpieczyć ciężkie betonowe konstrukcje. Z uwagi na krótki czas realizacji, planowane na wrzesień 1969 roku, Towarzystwo Opieki nad Majdankiem zwróciło się o wsparcie finansowe do instytucji oraz osób prywatnych.

15 września 1968 roku miała miejsce uroczystość położenia kamienia węgielnego pod przyszłym, lewym filarem bramy, organizowana z okazji manifestacji antywojennej. Budowa odbywała się w wielu miejscach jednocześnie i trwała 24 godziny na dobę. W szczytowym okresie w pracach brało udział nawet 200 specjalistów budowlanych. Głównym wykonawcą była Lubelskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego, a osobą odpowiedzialną za stronę techniczną był inż. Janusz Dembek, współautor projektu. Historycznie, wsparcie w pracach budowlanych zapewniało również Ludowe Wojsko Polskie.

Do budowy pomnika materiały dostarczyły kamieniołomy w Radkowie, Strzegomiu, Iławie oraz Borowie. W sumie użyto 600 ton gliny, 1500 ton granitu, 400 ton stali zbrojeniowej, 450 ton kruszywa bazaltowego oraz 2200 ton kruszywa granitowego. Budowla była często odwiedzana przez przedstawicieli władz lokalnych i centralnych, w tym ministra Janusza Wieczorka, który miał kluczowy wpływ na pokonywanie licznych formalnych przeszkód, a także przez premiera Józefa Cyrankiewicza, który odwiedził miejsce incognito.

Opis

Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku to monumentalna budowla, która symbolizuje pamięć o ofiarach obozu. Jego konstrukcja składa się z dwóch kluczowych komponentów: Bramy oraz Mauzoleum, które łączą się tzw. Drogą Hołdu i Pamięci.

Brama

Główna część tego miejsca, znana jako Brama, jest wykonaną z betonu strukturą o wymiarach 10,8 × 35 x 7,6 metrów. Na dwóch solidnych pylonach z żelbetonu oparta jest rzeźbiarska konstrukcja, będąca szkieletą, na które nałożono glinę oraz gips, a następnie pokryto ją betonem. Brama usytuowana jest na ziemnym kopcu, który obłożono granitem i cementem. Zbocza tego kopca mają formę stromych schodów z trzech stron, przy czym od strony południowej prowadzą one do drugiego odcinka Drogi Hołdu i Pamięci.

W bliskim sąsiedztwie ulicy, Brama ma w zamierzeniu autora reprezentować granicę między dwoma światami: wolnym światem żywych, znajdującym się poza obozem, oraz tym za Bramą, światem zmarłych i ich męczeństwa. Zastosowanie symbolu bramy nawiązuje do motywu Bramy Piekieł w Boskiej Komedii Dantego, oddzielającej żywych od umarłych. Artysta w formie zwieńczenia Bramy dostrzegał „blok stłamszonych, sprasowanych ciał ludzkich”. Po lewej stronie bramy umieszczono tablicę, na której widnieje napis: „Bohaterom Majdanka, którzy walcząc przeciw hitlerowskiemu ludobójstwu o wolność swych narodów i całej ludzkości, broniąc ideałów człowieczeństwa i godności własnej ponieśli tu śmierć męczeńską. Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jako wyraz pamięci i hołdu dla ich męczeństwa i walki z faszyzmem nadaje Order Krzyża Grunwaldu 1 klasy. Warszawa 1969 20 września.” Na prawym pylonie można znaleźć autograf Tołkina.

Droga Hołdu i pamięci

Droga Hołdu i Pamięci jest podzielona na dwa odcinki. Pierwszy z nich to betonowa aleja prowadząca bezpośrednio od wejścia na teren memoriału do Bramy. Bezpośrednio po przekroczeniu wejścia, aleja opada w wąwóz o wymiarach 4 × 60 metrów, którego boczne ściany zdobią zwisające głazy z piaskowca. Ostatnia część tego odcinka to strome schody prowadzące do Bramy. Na lewej stronie wąwozu umieszczono sześć granitowo-mosiężnych zniczy, reprezentujących każdy rok funkcjonowania obozu (1939–1944). Wąwóz zewnętrznie obłożono granitem.

Drugi odcinek to asfaltowa aleja o długości 1300 metrów, prowadząca od południowych schodów Bramy, wzdłuż murów obozu, aż do Mauzoleum.

Mauzoleum

Mauzoleum, które jest drugim kluczowym elementem pomnika, to betonowa kopuła o wysokości 14,5 metrów i średnicy 35 metrów. Kopuła opiera się na trzech stabilnych podporach, a jej zewnętrzne ściany pokryte są abstrakcyjnymi, betonowymi okładzinami nawiązującymi do wyglądu Bramy oraz miedzianym poszyciem. Na szczycie kopuły znajduje się świetlik, co dodaje jej wyjątkowego charakteru.

Kopuła usytuowana została na podwyższeniu, które powstało z usypanej ziemi. Do niej prowadzą schody od asfaltowej alei, a także znajdują się schody na pozostałych stokach nasypu. Cała struktura jest przykryta betonem i wyłożona granitem. Nad głównymi schodami prowadzącymi w stronę Drogi Hołdu i Pamięci na kopule widnieje napis „Los nasz dla was przestrogą”, który jest cytatem z wiersza pt. Żałoba Franciszka Fenikowskiego. Wnętrze kopuły, posiadające 2,5 metrowy prześwit, kryje „misę” wyłożoną sjenitem, w której przechowywana jest ziemia z prochami więźniów. Materiał ten pochodzi z usypanego w 1947 roku kopca, który został zlikwidowany przed rozpoczęciem budowy Mauzoleum. Specjalnie przeszkoleni żołnierze oraz harcerze przenieśli prochy do miejsca składowania, które było odpowiednio zabezpieczone przed działaniem warunków atmosferycznych. W późniejszym czasie ziemię pokryto tzw. szkłem wodnym, co miało na celu jej ochronę przed rozprzestrzenianiem się roślinności.

Forma Mauzoleum została zainspirowana słowiańską urną grobową, czyli naczyniem, w którym przechowywano prochy, przykrytym odpowiednią pokrywą.

Odsłonięcie

Wszystkie roboty budowlane związane z powstaniem pomnika zakończyły się w środę, 17 września 1969 roku. W dniu 21 września, cztery dni później, odbyła się uroczystość odsłonięcia tej ważnej budowli. W ceremonii uczestniczyli najwyżsi przedstawiciele władz, na czele z premierem Józefem Cyrankiewiczem oraz ministrem Januszem Wieczorkiem. Obecny był również gen. Moczara, który pełnił funkcję prezesa ZBoWiD.

W uroczystości uczestniczyli byli więźniowie, przedstawiciele organizacji społecznych oraz uczniowie z okolicznych szkół. Wydarzenie przyciągnęło również licznych gości z zagranicy. Tłum zgromadzony tego dnia na Majdanku liczył blisko 100 tysięcy osób, co świadczy o dużym znaczeniu tego momentu dla społeczności oraz historii regionu.

Cała ceremonia miała charakter politycznej manifestacji, w której dominowały tematy antywojenne. W przemówieniach wygłaszanych przez ważnych przedstawicieli rządu podkreślano zarówno polską, jak i radziecką martyrologię. Wśród wypowiedzi kładziono duży nacisk na znaczenie „sojuszu i przyjaźni polsko-radzieckiej”, a także ostrzegano przed zagrożeniem ze strony „imperialistów amerykańskich i rewizjonistów zachodnioniemieckich”. Po zakończeniu przemówień minister Wieczorek w asyście kilku byłych więźniów dokonał uroczystego odsłonięcia pomnika.

Pomnik obecnie

Przez długie lata po swoim odsłonięciu, ten monumentalny obiekt stał się ważnym punktem zbiegu różnych wydarzeń, od manifestacji antywojennych po hołdy składane pomordowanym. Przyciągał odwiedzających z całego świata, w tym zarówno zwykłych ludzi, jak i prominentnych hierarchów kościelnych oraz przywódców państw. Oprócz tego, pomnik stanowił miejsce spacerów mieszkańców Lublina.

Obecnie miejsce to ożywa dzięki różnorodnym wydarzeniom kulturalnym i religijnym. Organizowane są tu spotkania ekumeniczne chrześcijan, a także modlitwy Żydów, którzy przybywają z najodleglejszych zakątków globu. Warto przypomnieć, że w 1987 roku w tym miejscu modlił się Jan Paweł II, a w 1993 roku pomnik odwiedził książę Karol, następca tronu brytyjskiego.

W ciągu kilkudziesięciu lat od odsłonięcia, ten pomnik stał się jednym z najbardziej interesujących upamiętnień w Polsce i Europie, służąc jako symbol hołdu ofiarom II wojny światowej. Dodatkowo, jest niezwykle charakterystycznym elementem panoramy Lublina.

Jednak lokalizacja i architektura pomnika stają się coraz większym wyzwaniem ze względu na techniczne problemy związane z erozją betonu oraz osiadaniem nasypów ziemnych. Pomnik był budowany w szybkim tempie, co sprawiło, że nie zawsze dotrzymywano standardów technologicznych, przez co jakość prac budowlanych nie była zadowalająca. W 2023 roku, przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, rozpoczęto prace remontowe, które mają zostać ukończone w 2024 roku.

Dodatkowo, Brama – kluczowy element pomnika – od 2007 roku jest podświetlana w nocy, co nadaje jej wyjątkowy charakter. Reflektory zostały zainstalowane ponownie, zastępując zniszczoną instalację, która działała od 1971 roku. To właśnie od 2007 roku Brama pełni również rolę oficjalnego logo Państwowego Muzeum na Majdanku.

Warto także zauważyć, że w 2009 roku z okazji 40. rocznicy odsłonięcia pomnika zorganizowano okolicznościową wystawę na Placu Litewskim. Pomnik został również uhonorowany na znaczkach pocztowych Poczty Polskiej w 1969 roku oraz w NRD w 1980 roku.

---

Oceń: Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku

---