Aleksander Zelwerowicz

---

Życiorys

Urodził się w kamienicy Rynek 3 w Lublinie, w rodzinie, gdzie jego ojciec Aleksander pełnił funkcję komisarza sądowego, a jego matka Bronisława była z Rydzewskich. Po śmierci ojca, młody Zelwerowicz w towarzystwie matki przeprowadził się do Warszawy. Edukację rozpoczął w rosyjskim IV Gimnazjum Męskim o profilu klasycznym w 1886 roku. Niestety, nie zdał egzaminów i w 1890 roku był zmuszony opuścić szkołę. Następnie uczęszczał do innej placówki, z której został wydalony, ponieważ odwiedzał teatry ogródkowe. Po zdobyciu matury w rosyjskim gimnazjum w Orle, kontynuował naukę w Szkole Handlowej Ludwika Kronenberga w Warszawie, równocześnie uczęszczając do Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, które ukończył w 1897 roku w klasie dykcji i deklamacji.

Jego debiut aktorski miał miejsce w 1896 roku, gdzie wystąpił w Komedii omyłek Szekspira jako amator w teatrze ogródkowym w Warszawie. Po rocznym pobycie oraz nauce w Genewie, w 1899 roku zaczął współpracować z zespołem Michała Wołowskiego w Łodzi, gdzie zadebiutował na scenie zawodowej. Tam występował w teatrze „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67, później znanym jako kino „Polonia”. Po roku przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie grał aż do 1908 roku, zyskując uznanie za swoje talenty komediowe oraz charakterystyczne.

Z biegiem lat Zelwerowicz rozszerzał swój repertuar, wprowadzając do niego także role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Jego twórczość obejmowała około 900 ról, a styl aktorski nie poddawał się prostym definicjom. Jako realistyczny artysta, korzystał z różnych stylów, takich jak naturalizm, modernizm i ekspresjonizm, pozostając przy tym wierny własnemu tonowi. Ponadto był także cenionym reżyserem, szczególnie w zakresie komedii autorstwa Fredry i Blizińskiego, w których przygotował około 280 przedstawień.

Najwybitniejszy okres jego twórczości teatralnej przypadał na sezon 1920/1921, kiedy to pełnił funkcję dyrektora Teatru Miejskiego w Łodzi. Wówczas w jego zespole występowali m.in. Stefan Jaracz oraz Kazimierz Junosza-Stępowski. Później kierował także scenami w Wilnie, Teatru Narodowego w Warszawie, a także gościnnie występował w Poznaniu, Wilnie oraz Lublinie. Reżyserował i występował także w Rydze i Pradze.

Jako współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 roku przyczynił się do utworzenia Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej nowoczesnej uczelni w Polsce kształcącej aktorów i reżyserów. Od 1932 do 1936 roku był jego dyrektorem, a po wojnie zdołał reaktywować Instytut w Łodzi.

W 1940 roku, z uwagi na prześladowania ze strony władz okupacyjnych, Zelwerowicz opuścił Warszawę, osiedlając się w majątku Uleniec koło Grójca. Od lutego 1941 roku mieszkał i pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie. Regularnie odwiedzał Warszawę, przekazując paczki żywnościowe oraz wsparcie finansowe, co pozwalało jego córce utrzymywać mieszkanie przy Szczyglej 9, gdzie ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu oraz prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota”, Leona Feinera.

W październiku 1944 roku do Zelwerowicza przybyła Maria Nudel, dla której zapewnił schronienie aż do końca wojny. Ponadto wykazał się aktywnością, organizując miejsca azylu dla uchodźców z powstania warszawskiego w okolicach Sochaczewa. W 1949 roku reprezentował Krajową Radę Obrońców Pokoju na Kongresie Obrońców Pokoju w Paryżu.

Artysta zmarł w Warszawie i został pochowany z honorami państwowymi 21 czerwca 1955 roku w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A24-tuje-10). Przed ceremonią pogrzebową trumna z jego ciałem była wystawiona na widok publiczny w foyer Teatru Polskiego. W hołdzie artyście oddali m.in. Edward Ochab, sekretarz KC PZPR Jerzy Morawski, a także licznie znani aktorzy warszawskich scen, w tym Mieczysława Ćwiklińska oraz Seweryna Broniszówna.

Przemówienie przy grobie wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski. Jego nagrobek, zaprojektowany przez Teresa Brzóskiewicz, utrzymany jest w formie polerowanej płyty granitowej, ozdobionej maskami teatralnymi w każdym rogu. Po śmierci wydano jego wspomnienia, w tym tomy takie jak Gawędy starego komedianta (Warszawa, 1958) oraz O sztuce teatralnej. Artykuły – wspomnienia – wywiady (wybór i oprac. B. Osterloff, Wrocław 1993) oraz Listy (wstęp, wybór i oprac.: B. Osterloff, Warszawa 1999).

W 1977 roku, pośmiertnie, razem z córeczką Heleną Zelwerowicz-Orchoń, został odznaczony tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem, jako wyraz uznania za pomoc udzieloną Żydom w czasie Holocaustu.

Życie prywatne

Życie prywatne Aleksandra Zelwerowicza było pełne emocji i zmian. Był trzykrotnie żonaty, co pokazuje, jak intensywne były jego relacje osobiste.

Jego pierwszą żoną, z którą wziął ślub w styczniu 1903 roku, była Emilia z Kulikowskich. Niestety, ich związek zakończył się tragiczną śmiercią Emilii, która popełniła samobójstwo w 1909 roku. Para doczekała się dwojga dzieci: córki Leny, która również podążyła artystyczną ścieżką jako aktorka, oraz syna Stanisława.

Po tragicznym zakończeniu pierwszego małżeństwa, Zelwerowicz poślubił swoją drugą żonę, Krystynę Severinównę, reżyserkę, z którą wziął ślub 3 lipca 1927 roku. Jego trzecie małżeństwo miało miejsce w 1951 roku z Marią Rozalią z Borowskich, która żyła w latach 1908–2009.

Filmografia

Filmografia Aleksandra Zelwerowicza obejmuje wiele znaczących dzieł, które wniosły istotny wkład w kinematografię polską. Poniżej przedstawiamy listę wybranych filmów, w których brał udział:

• Przesądy (1912),
• Obrona Częstochowy (1913),
• Tajemnica pokoju nr 100 (1914),
• Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916),
• Rok 1863 (1922),
• Niewolnica miłości (1923),
• Skrzydlaty zwycięzca (1924),
• Huragan (1928),
• Mocny człowiek (1929),
• Tajemnica skrzynki pocztowej (1929),
• Księżna Łowicka (1932),
• Pałac na kółkach (1932),
• Dzieje grzechu (1933),
• Przebudzenie (1934),
• Dwie Joasie (1935),
• Granica (1938),
• Ludzie Wisły (1938),
• Serce matki (1938),
• Wrzos (1938),
• Doktór Murek (1939),
• Trzy serca (1939),
• Żona i nie żona (1939/1941),
• Czarne diamenty (1939/1946).

Role teatralne

W kontekście teatru, Aleksander Zelwerowicz podejmował się wielu znaczących ról, które zyskały uznanie i wpływ na polską scenę teatralną. Oto kluczowe postaci, które odgrywał:

• Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902),
• Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905),
• Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906),
• Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909),
• Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916),
• Major w Fantazym J. Słowackiego (1917),
• Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais’go (1918),
• Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920),
• Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921),
• Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923),
• Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926),
• Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929),
• Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934),
• Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947),
• Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946),
• Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951).

Prace reżyserskie teatralne

Zelwerowicz był również uzdolnionym reżyserem, odpowiedzialnym za wiele znakomitych inscenizacji. Poniżej przedstawiamy jego najważniejsze dokonania reżyserskie:

• Klątwa S. Wyspiańskiego (1909),
• Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911),
• Wesele S. Wyspiańskiego (1912),
• Wróg ludu H. Ibsena (1913),
• Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914),
• Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916),
• Fantazy J. Słowackiego (1917),
• Pan Jowialski A. Fredry (1918),
• Pan de Pourceaugnac Moliera (1918),
• Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais’go (1918),
• Intryga i miłość F. Schillera (1925),
• Król Edyp Sofoklesa (1926),
• Dziady A. Mickiewicza (1927),
• Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929),
• Przestępcy F. Brucknera (1930),
• Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935),
• Krysia J. Szaniawskiego (1935),
• Pan Damazy J. Blizińskiego (1946).

Ordery i odznaczenia

Aleksander Zelwerowicz, wybitny artysta i działacz, został uhonorowany wieloma odznaczeniami, które świadczą o jego zasługach dla społeczeństwa i kultury. Poniżej przedstawiono listę jego osiągnięć w tym zakresie:

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 13 lutego 1954,
• Order Sztandaru Pracy I klasy, nadany 22 lipca 1949,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, otrzymany 8 listopada 1946,
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 7 listopada 1925,
• Złoty Krzyż Zasługi, nadany pięciokrotnie: 23 czerwca 1927, 14 marca 1935, 8 maja 1946, 15 czerwca 1946, 13 listopada 1953,
• Złoty Wawrzyn Akademicki, otrzymany 4 listopada 1937,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, przyznany 19 stycznia 1955,
• Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, otrzymany pośmiertnie w 1977.

Nagrody

W ciągu swojej kariery Aleksander Zelwerowicz osiągnął wiele znaczących wyróżnień artystycznych, które potwierdzają jego talent i wpływ na polski teatr.

• nagroda na Festiwalu Sztuk Radzieckich za rolę Marta Legusa w przedstawieniu Dwa obozy (1949),
• Państwowa Nagroda Artystyczna I stopnia w dziale teatru za twórczą pracę artystyczną i działalność pedagogiczną (1950),
• Nagroda Państwowa II stopnia (zespołowa) za rolę Jaskrowicza w przedstawieniu Grzech Stefana Żeromskiego w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego z Teatru Polskiego w Warszawie (1951).

Upamiętnienie

W 1955 roku PWST w Warszawie, obecnie znana jako Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, otrzymała imię wybitnego artysty. Od 1985 roku, miesięcznik „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza, która honoruje najlepszą aktorkę oraz najlepszego aktora sezonu.

W roku 2015 Poczta Polska wydała znaczek pocztowy zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską, upamiętniający Aleksandra Zelwerowicza. Znak ten, o nominale 4,20 zł, jest częścią serii „Ludzie kina i teatru”.

Ulice, które noszą imię Aleksandra Zelwerowicza, znajdują się w wielu miastach, w tym:

• w Białej Podlaskiej,
• w Bydgoszczy,
• w Ciechanowie,
• w Częstochowie,
• w Gdańsku,
• w Jaworznie,
• w Krakowie, Podgórzu,
• w Lublinie, Czechów Północny/Choiny, od 13 grudnia 2014,
• w Luszowicach,
• w Łodzi, w Śródmieściu, od 29 maja 1962 (d. Mostowa),
• w Rzeszowie, na Zalesiu,
• w Tychach,
• w Warszawie, na Mokotowie, od 24 listopada 1961 (d. Kosowska),
• we Wrocławiu, na Starym Mieście.

Materiały źródłowe

Wśród najważniejszych materiałów źródłowych dotyczących Aleksandra Zelwerowicza, można wyróżnić szereg instytucji, które gromadzą cenne informacje na temat jego życia oraz twórczości. Oto kluczowe źródła:

• Archiwum rodzinne Zelwerowiczów, znajdujące się w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie,
• Muzeum Teatralne w Warszawie,
• Biblioteka Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie,
• Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff.

---

Oceń: Aleksander Zelwerowicz

---