Józef Czechowicz (poeta)

---

Życiorys

Józef Czechowicz przyszedł na świat 15 marca 1903 roku w Lublinie, jako czwarte dziecko w rodzinie Pawła oraz Małgorzaty z Sułków. Jego dzieciństwo miało miejsce w małej suterenie pod adresem Kapucyńska 3, która pierwotnie wchodziła w skład dawnego hotelu Victoria, zburzonego podczas II wojny światowej. Miejsce to było mieszkaniem służbowym jego ojca, który pełnił rolę woźnego w Banku Handlowym. W 1912 roku nastąpiła tragedia – zmarł jego ojciec, a posadę tę przejęła jego matka.

W roku 1913 rozpoczął naukę w jednojęzycznej rosyjskiej szkole elementarnej, a dzięki determinacji matki i rodzeństwa nauczył się w tym czasie czytać i pisać po polsku. W 1915, gdy Lublin został zajęty przez Austriaków, Czechowicz przeszedł do nowo utworzonej pierwszej polskiej szkoły powszechnej, którą z sukcesem ukończył w 1917 roku. Po tym zdał egzaminy do czteroletniego Seminarium Nauczycielskiego.

W 1920 roku Józef wstąpił jako ochotnik do armii i wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po trzech miesiącach walk, w październiku wrócił do szkoły, gdzie uzyskał dyplom ukończenia nauki w 1921 roku. Jego dalsza edukacja obejmowała Wyższy Kurs Nauczycielski w Lublinie oraz studia w Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Po zakończeniu studiów, podjął pracę jako nauczyciel w Słobódce na Wileńszczyźnie, a później nauczał we Włodzimierzu Wołyńskim oraz w Lublinie, gdzie pełnił także funkcję kierownika szkoły specjalnej.

W latach dwudziestych, około 1923 roku, był jednym z założycieli czasopisma literackiego „Reflektor”, które dało mu szansę na debiut literacki – jego utwór „Opowieść o papierowej koronie” znalazł się w pierwszym numerze. Już w 1927 roku ukazał się jego pierwszy tomik poezji zatytułowany „Kamień”, który spotkał się z pozytywnym odzewem ze strony krytyków literackich. W 1930 dlaczego otrzymał stypendium z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, co umożliwiło mu wyjazd do Francji.

Po powrocie do rodzinnego Lublina, działał jako redaktor dodatku literackiego do „Ziemi Lubelskiej” oraz zainaugurował wydawanie własnego dziennika pt. „Kurier Lubelski”, z którego ukazało się 129 numerów. Po zakończeniu pracy nad „Kurierem” próbował utworzyć kolejny dziennik, co zaowocowało wydaniem „Dziennika Lubelskiego”, który jednak ukazał się w zaledwie dziewięciu numerach.

W maju 1932 roku poeta miał zaszczyt współuczestniczyć w zakładaniu Lubelskiego Związku Literatów razem z Franciszką Arnsztajnową, organizacji, która miała skupić pisarzy z województwa lubelskiego, bez względu na styl czy tematykę. W 1933 Czechowicz przeniósł się do Warszawy, gdzie pełnił rolę redaktora Kolumny Literackiej w dwutygodniku „Zet”, a także redagował czasopisma dziecięce „Płomyk” oraz „Płomyczek”. Regularnie współpracował z różnymi czasopismami, takimi jak „Głos Nauczycielski”, „Pion” oraz „Kamena”, a w Polskim Radiu pracował w dziale literackim. W latach 1938–1939 wydawał kwartalnik „Pióro”.

Po wybuchu II wojny światowej, Czechowicz został zmuszony do powrotu do Lublina, ewakuując się wraz z pracownikami Polskiego Radia. Tragicznie, poeta zginął 9 września 1939 roku podczas bombardowania Lublina przez niemieckie lotnictwo. W momencie śmierci przebywał w zakładzie fryzjerskim w kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 46. Jego zwłoki zostały zidentyfikowane dzięki małemu, czerwonemu słownikowi języka angielskiego, który zawsze nosił ze sobą. Zmarł zaledwie kilkaset metrów od swojego rodzinnego domu, w okolicznościach, które stały się echem wiersza „Żal”, w którym pisał „ja bombą trafiony w stallach”. Pochowano go w kwaterze poległych w 1939 roku na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie (kwatera P4KJ-6-3).

W miejscu, gdzie niegdyś stała zniszczona kamienica, po wojnie utworzono plac nazwany imieniem Józefa Czechowicza. W 1969 roku w tym miejscu odsłonięto pomnik poety, upamiętniający jego twórczość i życie.

Twórczość

Po długich latach artysta jest doceniany jako jeden z najbardziej unikalnych oraz indywidualnych twórców swojego czasu. W jego poezji wyróżnia się szczególnie asyndeton, czyli figura składniowa polegająca na pomijaniu spójników, co nadaje wierszom dynamiczny rytm. Poeta, w późniejszym etapie twórczości, posługiwał się fonostylistyką, którą można zaobserwować również w dziełach Mirona Białoszewskiego oraz niektórych utworach Cypriana Kamila Norwida.

W swoich wczesnych kompozycjach Czechowicz kreuje niezwykle oniryczną, lecz jednocześnie stonowaną atmosferę, która nie pozwala całkowicie zagubić się w sensualizmie czy erotyce. Obecna jest w niej silna nuta niedosytu oraz freudowska sublimacja, w której erotyczne pragnienia znajdują ujście w przeróżnych przedmiotach zastępczych, na przykład, zamiłowanie do muzyki może być interpretowane jako pragnienie erotyczne.

Debiut w roli pisarza przypadł na rok 1923, kiedy to w lubelskim „Reflektorze” opublikował utwór prozatorski pod tytułem Opowieść o papierowej koronie. Ważnym wątkiem w tym dziele jest przejawiana w jego treści, niespełniona homoseksualna miłość.

Jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej, Czechowicz z powodzeniem oddaje w swoich wierszach nastrój katastrofy i upadku. W ten sposób wchodzi w krąg II Awangardy oraz motyw katastrofizmu. Wiersze te odznaczają się silną, hipnotyzującą sugestywnością, której senny nastrój ma na celu przyciągnięcie uwagi czytelnika jedynie na rozwój i interpretację tekstu. Wiele z jego katastroficznych wierszy ukazuje lęk wobec rzeczywistości, intuicję nadchodzącej tragedii oraz niepokój i niepewność.

W wielu z jego prac można dostrzec intertekstualny dialog, dlatego odbiór twórczości Czechowicza jest doświadczeniem całościowym.

Wybrane publikacje

• Kamień, Lublin 1927,
• Dzień jak co dzień. Wiersze z lat 1927, 1928, 1929, Warszawa 1930,
• Ballada z tamtej strony, Warszawa 1932,
• Stare kamienie (wspólnie z F. Arnsztajnową), Lublin 1934,
• W błyskawicy. Poezje, Warszawa 1934,
• Nic więcej, Warszawa 1936,
• Czasu jutrzennego, 1937, wyst. Warszawa Teatr Nowy 1939,
• nuta człowiecza, Warszawa 1939.

Czechowicz w piosenkach

Józef Czechowicz, jako wybitny twórca poezji, zyskał uznanie także w muzyce, gdzie jego utwory były adaptowane przez wielu artystów. Oto niektóre z najbardziej znaczących wykonawców, którzy tworzyli utwory inspirowane jego literackimi dokonaniami:

• 1977 – Marek Grechuta: Szalona lokomotywa – tekst utworu Motorek,
• 1991 – Grzegorz Turnau: Naprawdę nie dzieje się nic – tekst utworu Przez kresy,
• 2006 – Grzegorz Turnau: Historia pewnej podróży – teksty utworów Twoja postać i Motorek,
• 1993 – Armia: Czas i byt – tekst utworu Archanioły i ludzie,
• 1997 – Marek Andrzejewski: Trolejbusowy batyskaf – tekst utworu Przez kresy,
• 2008 – Federacja: Klechdy Lubelskie – teksty utworów Przez kresy i Inwokacja,
• 2013 – Włodek Pawlik i inni wykonawcy: Wieczorem – cała płyta składa się z utworów do słów Józefa Czechowicza.

---

Oceń: Józef Czechowicz (poeta)

---