Zygmunt Kałużyński

---

Życiorys

Młodość

Zygmunt Kałużyński urodził się jako syn Jana i Heleny z domu Grafczyńskiej. Jego ojciec pełnił funkcję urzędnika bankowego, lecz z różnych powodów opuścił rodzinę. Matka, pianistka i nauczycielka muzyki, zmarła w czerwcu 1931 roku. Po jej odejściu młody Zygmunt trafił pod opiekę wuja, Tadeusza Grafczyńskiego, z którym mieszkał w Lublinie.

W 1936 roku, po pomyślnym zdaniu matury, rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, które kontynuował do 1939 roku. Równolegle uczęszczał do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, gdzie zgłębiał tajniki reżyserii pod okiem wybitnego pedagoga Leona Schillera. Wybuch II wojny światowej przerwał jego naukę. Okupację niemiecką Zygmunt spędził w Lublinie, gdzie pracował w kancelarii adwokackiej swojego wuja. Choć nie był formalnie związany z ruchem oporu, udzielał pomocy AK-owcom, wspierając ich w wyprowadzaniu osób zagrożonych aresztowaniem.

W tym czasie nawiązał bliską znajomość z Bogdanem Paprockim, który pomógł mu odkryć talent wokalny. Po wojnie kontynuował swoją edukację w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi, ale pod wpływem Jana Rybkowskiego zdecydował się na zmianę kierunku kariery, porzucając marzenia o pracy w teatrze.

Kariera dziennikarska

W 1949 roku, po zakończeniu studiów, Kałużyński wyjechał z żoną, Julią Hartwig, która znalazła zatrudnienie w polskiej ambasadzie, do Paryża. Tam podjął pracę jako sprzedawca prasy oraz pisał artykuły do polonijnych czasopism. Do kraju powrócił w 1952 roku.

Pierwsze doświadczenia dziennikarskie zdobywał już w 1944 roku, pisząc dla „Wsi” (1944–1948) i tygodnika „Odrodzenie”, gdzie publikował recenzje przedstawień w lubelskim Teatrze Miejskim. Kolejno pisał do „Zielonego Sztandaru” oraz „Łodzi Teatralnej” (1948-1949). W tym ostatnim mieście w 1946 roku opublikował swoje pierwsze dzieło pt. „Kanikuła”. Następnie współpracował z „Polityką i Światem” (Paryż 1950–1952) oraz „Nową Kulturą” (1952–1957). Jednak to praca w tygodniku „Polityka” (1957–1993) stała się kluczowa w jego karierze, gdzie pracował do przejścia na emeryturę, a później pozostał stałym współpracownikiem. W 1985 roku za swoją działalność otrzymał cenioną Nagrodę im. Bolesława Prusa.

Podczas stanu wojennego Zygmunt pozostał w redakcji „Polityki”, gdzie krytycznie odnosił się do dziennikarzy, którzy zdecydowali się odejść. Wskazał na Andrzeja Krzysztofa Wróblewskiego, który mimo zaprzestania pracy w tygodniku, przesłał swoje teksty do publikacji w Niemczech. Kałużyński twierdził również, że w czasach stanu wojennego w redakcji pozostały wyłącznie osoby, które nie były zdolne do twórczej pracy. Był również uczestnikiem obrad Okrągłego Stołu w podzespole ds. mediów.

Ogromną popularność przyniósł mu telewizyjny program „Perły z lamusa” (1990-2000) emitowany na TVP2, gdzie, wspólnie z Tomaszem Raczkiem, prezentował ważne filmy światowej kinematografii. Na bazie tego cyklu napisał trzy książki, a także prowadził debaty filmowe w „Wprost” na temat aktualnych hitów kinowych. Jego twórczość obejmowała szeroki wachlarz tematów związanych z kulturą, filozofią, a nawet teologią, jednak największą pasją pozostało kino.

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa

W 1961 roku Kałużyński został zarejestrowany przez Służbę Bezpieczeństwa jako tzw. kontakt poufny o pseudonimie „Literat”. W ramach tej współpracy informował Służbę o działalności osób związanych ze światem kultury, w tym m.in. Elżbiety Czyżewskiej oraz Aleksandra Forda. Jego współpraca trwała do 1970 roku, a w 1987 roku nawiązano z nim kontakt ponownie, rejestrując go jako tajnego współpracownika, choć szybko współpraca ta została zakończona przez samego Zygmunta. O dokumentach dotyczących tej współpracy można znaleźć informacje w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, gdzie zachowały się materiały sygnowane jako AIPN 002086/1346/CD.

Życie prywatne

Zygmunt Kałużyński był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy jego żoną była Julia Hartwig, natomiast drugi związek zawarł z amerykańską aktorką Eleonorą Griswold.

Znany był ze swojego niechęci do norm higieny osobistej oraz antyklerykalnych poglądów. Jego pasje obejmowały szeroki wachlarz interesów – należał do miłośników kina, komiksu, jazzu, muzyki poważnej oraz kultury francuskiej.

Artysta znalazł wieczny spoczynek na cmentarzu Wojskowym na Powązkach, w kwaterze I urnowej-16-6.

Oceny współczesnych

Postać Zygmunta Kałużyńskiego wzbudzała wiele kontrowersji i dyskusji w środowisku filmowym. Zdzisław Pietrasik zauważył, że pomimo jego ciepłego i uprzejmego charakteru w życiu osobistym, w sferze publicznej był bezwzględnym krytykiem, który nie bał się wyrażać swojego zdania nawet wtedy, gdy znaczna część środowiska myślała inaczej. Jego niezależność myślenia oraz odwaga w podjęciu tematu krytyki były źródłem licznych napięć. Niektórzy przedstawiciele branży filmowej uważali, że jego działalność miała negatywny wpływ na polską kinematografię, co potwierdza opinia filmowego krytyka, Andrzeja Bukowieckiego.

Pamiętam […] program »Sam na sam« w telewizji, kiedy po premierze «Nocy i dni» Jerzego Antczaka Kałużyński niemal pobił się z Aleksandrem Jackiewiczem ostro atakując film powszechnie uważany za wybitny. Potem do Mieczysława Rakowskiego, ówczesnego redaktora naczelnego «Polityki» przyszła delegacja reżyserów kina moralnego niepokoju, z prośbą żeby Kałużyński przestał pisać, bo on strasznie krytykował te filmy. A było to przecież kino opozycyjne, bardzo potrzebne, kino, które torowało drogę do Sierpnia 80. roku.

Kałużyński nie miał oporów przed cytowaniem wypowiedzi prominentnych przedstawicieli polskiej kultury, co dodatkowo podkreślało jego wpływ na środowisko. W swoim felietonie „Pół wieku niechlujstwa”, opublikowanym 12 grudnia 1998 roku w „Polityce”, przytoczył on krytyczne opinie wielu osób z branży filmowej. Wśród nich znalazły się zdania rektora Akademii TeatralnejJana Englerta oraz reżyserów, takich jak Agnieszka Holland, Krzysztof Zanussi i Andrzej Żuławski.

Ordery i odznaczenia

Wśród wielu wyróżnień, które zostały przyznane tej wybitnej postaci, można wymienić kilka szczególnie znaczących. Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski został nadany 5 marca 1997 roku, będąc uznaniem dla jego wkładu w rozwój oraz odrodzenie Polski.

• Złoty Krzyż Zasługi, przyznany 11 lipca 1955 roku,

Wyróżnienia

W 1999 roku Zygmunt Kałużyński został odznaczony Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy, co stanowiło wyraz uznania dla jego wkładu w rozwój kultury w stolicy Polski.

W roku 2002 przyznano mu kryształową statuetkę Gwiazdy Telewizji Polskiej, co podkreśliło jego znaczenie w polskim świecie mediów.

Następnie, w kwietniu 2003, jego dorobek literacki został doceniony nagrodą Warszawskiej Premiery Literackiej za autobiograficzną książkę Pamiętnik orchidei, czyli Zapiski ocalonego z XX wieku.

Upamiętnienie

W czerwcu 2006 roku ogłoszono, że od października tego samego roku w Toruniu, z okazji cyklicznego festiwalu filmowego „Toffi”, który dedykowany jest promowaniu kina autorskiego i niezależnego, wprowadzona zostanie Nagroda im. Zygmunta Kałużyńskiego.

Ta prestiżowa nagroda będzie przyznawana reżyserowi, scenariuszowi, kompozytorowi, operatorowi lub aktorowi, gdyż ich niektóre elementy filmu, takie jak scena, ujęcie, dialog, motyw muzyczny czy obraz, zasługują na wyróżnienie i zapamiętanie.

Twórczość

Twórczość Zygmunta Kałużyńskiego to bogaty zbiór dzieł, który ukazuje jego najszersze zainteresowania oraz pasje. Jako autor wielu ważnych publikacji, Kałużyński może poszczycić się stworzonym dramatem, recenzjami filmowymi, a także felietonami, które zyskały uznanie w literackim świecie.

• Kanikuła. Fantazja dramatyczna w 9 scenach (Przedmowa: Stefan Lichański; Czytelnik 1946),
• Podróż na Zachód (szkice; Czytelnik 1953),
• Listy zza trzech granic (recenzje i publicystyka; Czytelnik 1957),
• Nowy Kaliban. Notatki kibica z okresu fermentu (felietony; Czytelnik 1961),
• Bilet wstępu do nowego wieku (szkice i recenzje filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1963),
• Salon dla miliona (szkice; Czytelnik 1966),
• Nowa fala zalewa kino (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1970),
• Pożegnanie molocha (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1972),
• Wenus automobilowa. Obyczaje współczesne na ekranie (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1976),
• Demon milionowy. Mity, obsesje, wizje dla mas (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1978),
• Seans przerywany (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1980, ISBN 83-221-0127-9),
• Superman chałturnik. Sztuka popularna o dramatach naszych czasów (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, ISBN 83-06-00773-5),
• Widok z pozycji przewróconego (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, 1986, ISBN 83-06-01209-7),
• Diabelskie zwierciadło (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1986, ISBN 83-221-0354-9),
• Paszkwil na siebie samego (Państwowy Instytut Wydawniczy 1988, ISBN 83-06-01631-9),
• Pamiętnik rozbitka (felietony; BGW 1991, ISBN 83-7066-144-0),
• Perły do lamusa? Rozmowy o filmach lat dziewięćdziesiątych (wespół z Tomaszem Raczkiem; Opus 1992, ISBN 83-7089-006-7),
• Bankiet w domu powieszonego (szkice; BGW 1993, ISBN 83-7066-519-5),
• Kolacja z celuloidu (szkice i felietony; Polski Dom Wydawniczy 1994, ISBN 83-7043-163-1),
• Poławiacze pereł (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 1998, ISBN 83-7163-063-8),
• Buntownik bywalec (Ars 1998, ISBN 83-904920-4-0),
• Perłowa ruletka. Leksykon filmowy (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 2000, ISBN 83-7163-256-8),
• Wampir Salonowiec (Twój Styl 2001, ISBN 83-7163-288-6),
• Kino na nowy wiek (Siedmioróg 2001, ISBN 83-7162-982-6),
• Pamiętnik orchidei: zapiski ocalonego z XX wieku (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2003, ISBN 83-917891-0-1; wyd. 2 uzupełnione pt. Pamiętnik orchidei. Pożegnania, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-00-X),
• Do czytania pod prysznicem: znalezione w osobistej szufladzie (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2004, ISBN 83-917891-6-0; Nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, marzec 2005 r.),
• Kanon Królewski: jego 50 ulubionych filmów (wybór recenzji filmowych; wybór i oprac. Zdzisław Pietrasik; Instytut Wydawniczy „Latarnik im. Zygmunta Kałużyńskiego – Spółdzielnia Pracy „Polityka” 2005, ISBN 83-60000-06-9),
• Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 1: Sensacje i science fiction (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-01-8),
• Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 2: Ekranizacje literatury (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-05-0),
• Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 3: Komedie, przygody i animacje (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-08-5),
• Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 4: Miłość i seks (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-10-7),
• Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 5: Rarytasy, niewypały i kurioza (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2006, ISBN 83-60000-13-1, ISBN 978-83-60000-13-7),
• Alfabet na cztery ręce (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2009, 978-83-60000-31-1; wyd. 2 uzupełnione pt. Alfabet na 4 ręce, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2009, ISBN 978-83-60000-37-3).

Kałużyński jest również znany z elokwencji i umiejętności krytycznego spojrzenia na sztukę filmową, co sprawia, że jego prace są nie tylko dokumentem epoki, ale także głęboko intelektualnym wkładem w dyskusje na temat mediów wizualnych.

Przekłady

Wśród licznych publikacji, które miały wpływ na polską scenę polityczną, można wyróżnić wyjątkowe dzieło: „Dziennik. Dokument polityki sanacyjnej”, autorstwa Jana Szembeka. Jest to istotny tekst, przetłumaczony z języka francuskiego, który dostarcza cennych informacji na temat tamtego okresu.

Wstęp do tej książki napisał Stefan Arski, co stanowi dodatkowy atut tej publikacji. Ukazała się ona w 1954 roku nakładem wydawnictwa Książka i Wiedza.

Opracowania

Oto niektóre ważne opracowania dotyczące Zygmunta Kałużyńskiego, w których można znaleźć interesujące teksty oraz wprowadzenia.

• Jan Lenica jest autorem tekstu opublikowanego w WAG w 1964 roku.
• Wojciech Zabłocki napisał przedmowę do dzieła zatytułowanego „Szablą i piórkiem”, które ukazało się w wydawnictwie Sport i Turystyka w 1982 roku. ISBN 83-217-2389-6.

---

Oceń: Zygmunt Kałużyński

---