Jerzy Samuel Bandtkie

---

Życiorys

Jerzy Samuel Bandtkie przyszedł na świat w rodzinie luterańskiej, jako syn Jana Samuela, kupca pochodzenia niemieckiego, oraz Anny Marii z Noacków. Był bratem Jana Wincentego. W roku 1779 osiedlił się u swojego stryja, Jana Jerzego, który był szewcem we Wrocławiu. Tam rozpoczął swoją edukację w Gimnazjum Św. Elżbiety.

Mimo trudności finansowych, udało mu się w 1787 roku zdać egzamin dojrzałości. Następnie wyjechał na dwa lata do Halle, a później na kolejny rok do Jeny, aby podjąć studia z zakresu teologii, historii oraz filologii. Po zakończeniu nauki w 1790 roku, krótko pracował jako guwerner u pastora Nürnburgera w okolicach Wrocławia. Później, przez osiem lat, sprawował tę rolę u kasztelana Piotra Ożarowskiego w Brzozie, położonej w powiecie kozienickim.

W trakcie tego okresu, Bandtkie miał okazję odwiedzać wiele europejskich stolic, w tym Warszawę, Berlin, Petersburg oraz Drezno. To właśnie wtedy nawiązał ważne kontakty, które miały wpływ na jego dalszą karierę, w tym z takimi postaciami jak Adam Kazimierz Czartoryski, Tadeusz Czacki oraz wieloma rosyjskimi uczonymi.

Okres wrocławski (1798–1810)

Jerzy Samuel Bandtkie był osobą o bogatym wykształceniu, specjalizując się w historii oraz językoznawstwie. W latach swojej działalności we Wrocławiu, od 1798 do 1810 roku, pełnił rolę nauczyciela języka polskiego w Gimnazjum Św. Elżbiety i jednocześnie był bibliotekarzem. Jego zaangażowanie w edukację i kulturę objawiło się także poprzez współpracę z wydawnictwem Kornów, gdzie od 1802 roku zajmował się publikacjami w języku polskim. Od 2 lutego 1804 roku był rektorem Szkoły św. Ducha oraz bibliotekarzem przy kościele Św. Bernardyna. Ponadto, w roku 1810 odwiedził wiele miast, takich jak Lublin, Kraków i Puławy.

Ważniejsze publikacje okresu wrocławskiego

W okresie swojej działalności we Wrocławiu Bandtkie opublikował wiele rozpraw naukowych dotyczących historii Śląska, a szczególnie jego związku z Polską. Przytaczał argumenty świadczące o pochodzeniu słowiańskim miejscowej ludności, polemizując z teoretykami czeskimi oraz niemieckimi. Jako tłumacz przysięgły języka polskiego wizytował na zlecenie władz pruskich szkoły w Warszawie, gdzie sprzeciwiał się celowej germanizacji młodzieży i reszty lokalnej ludności.

Na polu leksykograficznym odegrał znaczącą rolę, tworząc obszerne dzieło – słownik polsko-niemiecki z 1806 roku liczący niemal 2000 stron oraz obejmujący blisko 60 000 haseł. Jego słownik, choć skierowany do obu odbiorców, zawierał wiele informacji morfologicznych, co sugeruje, iż głównie kierowany był do Niemców pragnących nauczyć się języka polskiego. Przez długi czas praca Bandtkiego była niedoceniana w porównaniu do słownika Samuela Bogumiła Lindego, lecz współczesne badania zaczęły dostrzegać jego nieocenioną wartość.

• Über den Bauernstand in Polen, Wrocław 1802,
• Heinrich II, Erzbischof von Gnesen, Wrocław 1802,
• Historisch-kritische Analecten zur Erläuterung der Geschichte des Ostens von Europa, Wrocław 1802 (tu m.in.: przedr. Über den Bauernstand in Polen i Heinrich II, Erzbischof von Gnesen); przekł. polski: rękopis Biblioteki PAN Kraków, sygn. 1387 (dedykacja M. Ożarowskiej),
• Nowy elementarz polski z obrazkami zawierający różne do pojęcia dzieci stosowne wiadomości, powieści i nauki moralne, wypisy z historii naturalnej i wiersze wyborne z celniejszych autorów ojczystych, Wrocław 1803, wyd. następne: wyd. 2 Wrocław 1808 (ze zmienionym tytułem); wyd. 3 Wrocław 1824,
• Verzeichniss der alten Lastendienste etc. des polnischen Landmannes nach Naruszewicz, Wrocław 1805,
• Evaluations-Tabelle der Polnischen und Lithauischen Münzen nebst ihrem Werthe nach dem Münzfuss von 1766… aus des Grafen T. Czacki… Werke von den Lithauischen und Polnischen Rechten…, brak miejsca wydania 1806 (podpisane krypt.: G. S. B.; także w wersji polskiej rozszerzonej, zob. Krótkie wyobrażenie dziejów Królestwa Polskiego, wyd. 3),
• 2-języczny Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania dla Polaków i Niemców ułożony, t. 1–2, Wrocław 1806,
• Gramatyka polska dla Niemców chcących się nauczyć języka polskiego. Polnische Grammatik für Deutsche, welche die polnische Sprache gründlich erlernen wollen, nebst einem kleinen etymologischen Wörterbuche, Wrocław 1808, wyd. następne: wyd. 2 Wrocław 1815; wyd. 3 Wrocław 1818; wyd. 4 Wrocław 1824 (tytuł wyd. 3 i 4 tylko w jęz. niemieckim),
• Krótkie wyobrażenie dziejów Królestwa Polskiego, t. 1–2, Wrocław 1810, wyd. następne: wyd. 2 „wydanie powtórne i poprawne” pt. Dzieje Królestwa Polskiego, t. 1–2, Wrocław 1820; wyd. 3 „znacznie pomnożone” pt. Dzieje narodu polskiego, t. 1–2, Wrocław 1835 (tu także wersja polska publikacji Evaluations-Tabelle…); przekł. czeski fragm.: pt. Krakov za Kazimíra Velkégo, tłum. J. Jireček, w książce: Obrazy z rak. zemí, 1853, s. 832–834; przekł. rosyjski: P. Gajewski: Istorija gosudarstwa polskogo, t. 1–2, Petersburg 1830,
• Über die gräfliche Würde in Schlesien. Eine Erörterung, was die in den alten Urkunden Schlesiens und Polens vorkommenden Grafen, Comites und Baronen bedeuten, nebst der Erklärung der meisten in den alten Urkunden des XII, XIII und XIV Jahrhunderts vorkommenden Würden and Aemter. Ein Beitrag zur Kenntniss der Geschichte Schlesiens und zur genealogischen Nachforschung der Familien aller schlesischen Herrn Grafen und dem sämmtlichen Adel Schlesiens gewidmet, Wrocław 1810.

Ważniejsze prace edytorskie

• A. M. Fredro: Przysłowia mów potocznych albo przestrogi obyczajowe, radne i wojenne. Przedrukowane podług edycji warszawskiej r. 1769, Wrocław 1802, wyd. następne: Wrocław 1809,
• Zbiór rozmów IMĆ Pani de Genlis, Wrocław 1804,
• J. A. Comenius: Świat malowany rzeczy widocznych pod zmysły podpadających, w czterech językach, czyli wszelkich rzeczy na świecie i działań ludzkich wyobrażenia i wymienienie po łacinie, po polsku, po francusku i po niemiecku, Wrocław 1805.

Listy i materiały

• Do G. E. Grodka, 5 listów z lat 1802–1814, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3097,
• Do J. Koeglera z Wrocławia, z 5 października 1807, ogł. W. Roszkowska, Przegląd Zachodni 1955, nr 9/12,
• Do S. K. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 268/I–III) zawierający Listy rządowych osób w czasie Księstwa Warszawskiego do S. Potockiego z lat 1807–1813.

Okres krakowski (1811–1835)

W roku 1811 Jerzy Samuel Bandtkie podjął decyzję o przeprowadzce do Krakowa, co było skutkiem powołania go na stanowisko kierownicze w Bibliotece Jagiellońskiej. Jego kadencja na tym stanowisku charakteryzowała się zarówno systematyzowaniem, jak i częściowym skatalogowaniem zbiorów biblioteki, gdzie zasoby pojezuickie stanowiły znaczący procent zbiorów. Dodatkowo, wystąpił z inicjatywą utworzenia czytelni publicznej, która została otwarta w 1812 roku i miała być dostępna dla wszystkich zainteresowanych, nawet spoza Uniwersytetu. Poza swoją rolą w bibliotece, pełnił także funkcję profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie uczył bibliografii. W czasie swojej pracy w Krakowie Bandtkie aktywnie publikował wiele artykułów naukowych, dotyczących historii drukarstwa oraz języka polskiego. Otrzymał również tytuł Doktora Honoris Causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Ważniejsze publikacje okresu krakowskiego

• De primis Cracoviae in arte typographica incunabulis. Dissertatio brevis…, Kraków 1812,
• Nowy słownik kieszonkowy niemiecko-polsko-francuski. Neues Taschenwörterbuch der deutschen, polnischen und französichen Sprache, t. 1–2, Wrocław 1813, wyd. następne: Wrocław 1820; Wrocław 1823; Wrocław 1828; „nowa edycja zupełnie poprawiona” Wrocław 1839 (przeróbka słownika A. M. Trotza, cz. 3 słownika; cz. 1 i 2 wydał brat, Jan Wincenty),
• Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, wiadomością o wynalezieniu sztuki drukarskiej poprzedzona, Kraków 1815, Kopia cyfrowa dzieła dostępna w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego,
• „Uwagi nad językiem czeskim, polskim i teraźniejszym rosyjskim”, Pamiętnik Warszawski styczeń 1815; przekł. rosyjski: „Zamieczanija o jazykach bogiemskom, polskom i nyniesznim rossijskim”, brak miejsca i roku wydania,
• Constitutio liberae urbis Cracoviae et territorii eius, wyd. Kraków 11 września 1818 (tekst łaciński pióra J. S. Bandtkiego),
• „Wiadomości o języku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach”, Mrówka Poznańska 1821, t. 1–2; przedr. Rozmaitości (Lwów) 1823; wyd. osobne: B. Olszewicz, Wrocław 1945; wyd. B. Olszewicz, W. Taszycki, Wrocław 1952,
• Historia Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 1821; druk z rękopiśmiennymi recenzjami i uwagami w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 1812 (rękopisy), Kopia cyfrowa dzieła dostępna w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Nowy słownik francusko-polski, ułożony z najlepszych i najnowszych słowników, Wrocław 1824,
• Ojcze nasz, Modlitwa Pańska z rozmaitych rękopismów i druków starożytnych w języku polskim i innych dialektach słowiańskich, Wrocław 1825,
• Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. 1–3, Kraków 1825 (1825–1826); jest to przeróbka dziełka: J. D. Hoffmann De typographiis…, Gdańsk 1740, Kopia cyfrowa dzieła dostępna w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego,
• Wiersz niemiecki (bez tytułu) Georga Hessa listonosza, brak miejsca wydania 1826; … z Krakowa, brak miejsca i roku wydania (z podpisem: Der Briefträger Hess); … z Krakowa na r. 1825, brak miejsca i roku wydania,
• De Psalterio Davidico trilingui, Latine, Germanice et Polonice codice manuscripto, qui extat in bibliotheca Canonicorum Regularium ad S. Florianum w Austrii, Rocznik Tow. Nauk. Kr. i odb., Kraków 1827 (tytuł łac., tekst pol.); także pt. Wiadomość o najstarszym może psałterzu polskim, w bibliotece W. W. Kanoników Laterańskich w klasztorze Św. Floriana niedaleko miasta Lintz w Wyższej Austrii, Kraków 1827 (wyd. anonimowe, identyczne poza kartą tytułową z poprzednią edycją),
• De Quartensibus seu semigrossis Polonicis, Index Lectionum in Univ. Jagiel. 1830/1831 i odb. Kraków 1831,
• Historia prawa niemieckiego w Polsce, niewydana, autor przekazał rękopis J. Rzesińskiemu,
• Historia polska, rękopis: Ossolineum, sygn. 1554/I,
• Zbiór historii Starego Testamentu, rękopis: Ossolineum, sygn. 1554/I,
• Rozprawy znajdują się w zbiorach i czasopismach: Schlesische Provinzial Blätter (od 1799), Geschichte der Stadtbuchdruckerei in Breslau (Wrocław 1804), Pamiętniki Warszawskie (1809–1810), Miscellaneorum Cracoviensium Fasciculus (red. 1814–1815; tu: De septem Missalibus Cracoviensibus, 1814, t. 1; De Missali Norimbergensi, 1815, t. 2), Pamiętniki Warszawskie (1815–1821), Mrówka Poznańska (1821), Dziennik Warszawski (1825–1829), Rozmaitości Naukowe (współred. 1828–1831), Miscellanea Cracoviensia Nova (1829), Pamiętniki Krakowskie Nauk i Sztuk Pięknych (współred. 1830), Der Breslauer Erzähler, Hallische Literarische Zeitung, Index Lectionum in Univ. Jagiel., Monatsschrift von und für Schlesien, Necrolog der Deutschen, Roczniki Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Schlesien ehedem und jetzt.

Ważniejsze prace edytorskie

• W. Węgierski: Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, wyd. 1817 (z rękopisu),
• Jakub Parkoszowic z Żórawicy: Antiquissimus de orthographia Polonica libellus, Poznań 1830,
• Listy Jana Sobieskiego, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1860; wyd. następne oprac. L. Kukulski, Warszawa 1962 (J. S. Bandtkie przepisał lub zlecił ich przepisanie z oryginałów w archiwum oławskim, przechowywanym ówcześnie we Wrocławiu; odpisy te znajdują się w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 81, 83).

Listy i materiały

• Do J. Lelewela z lat 1809–1821, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 4170; list z 22 grudnia 1820, ogł. M. Łodyński „Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807–1831)”, Wrocław 1958, Książka w Dawnej Kulturze Polskiej, t. 8,
• Do J. Bobrovskiego z lat 1810–1827, wyd. W. A. Francev Korespondence J. Dobrovského, cz. 2, Praga 1906,
• List z roku 1811, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6233,
• Do J. M. Ossolińskiego z lat 1811–1821, rękopis: Ossolineum, sygn. 179–196/I,
• Do A. K. Czartoryskiego z 24 grudnia 1812, rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe, nr 597),
• Do S. K. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 271) zawierający Listy do S. Potockiego ministra W. R. i O. P. w sprawach tegoż Wydziału pisane w latach 1814–1820,
• Do J. Śniadeckiego z roku 1815 i 1818, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3131,
• Do J. Kuropatnickiego z roku 1816, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3694,
• Do W. Surowickiego z 1 kwietnia 1817; od W. Surowickiego z 6 stycznia 1817; do S. B. Lindego z roku 1823, wyd. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904,
• Korespondencja z A. Czarnockim z lat 1817–1818, ogł. Gieszkowski, Pamiętniki Naukowe (Kraków) 1837, t. 3,
• Do i od J. M. Ossolińskiego z roku 1818, wykorzystał B. Czernik, Pamiętniki Literackie, rocznik 1 (1902),
• Do V. Hanki z lat 1819–1834 i brak roku, 12 listów oraz 6 listów od Hanki, ogł. W. A. Francew Piśma ku W. Gankie, Warszawa 1905,
• Do F. Bentkowskiego, fragm. listu z 11 czerwca 1820, z rękopisu Biblioteki Narodowej, sygn. 7512, ogł. J. Korpała Materiały dotyczące życia i twórczości K. Brodzińskiego, w zbiorze: „Miscellanea z l. 1800–1850”, Wrocław 1963, Archiwum Literatury, t. 7,
• Do J. U. Niemcewicza z roku 1829, ogł. A. Kraushar Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, t. 7, Warszawa 1905,
• Do S. Borkowskiego z roku 1829, rękopis: Ossolineum, sygn. 6524/II,
• Listy, rękopis: PAN Kraków, sygn. 80 (2),
• Od różnych osób, m.in. od: A. K. Czartoryskiego z roku 1802, J. M. Ossolińskiego z lat 1816–1820, F. Széchenyiego z roku 1818, J. Lelewela z roku 1820, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874; listy od Lelewela z 1 czerwca i 15 grudnia 1820, ogł. M. Łodyński „Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807–1831)”, Wrocław 1958, Książka w Dawnej Kulturze Polskiej, t. 8, s. 77–80,
• Od Jana Śniadeckiego z roku 1814, ogł. A. Grabowski Ojczyste spominki, t. 2, Kraków 1845,
• Od B. Kopitara z 19 sierpnia 1818, wyd. J. V. Jagić w: „Istoczniki dla istorii słowianskoj fiłołogii”, t. 2, Petersburg 1897, Sbornik Otdielenija russkogo jazyka i słowiesnosti Impieratorskoj Akademii Nauk, t. 62,
• Akt chrztu, Wiek 1887, nr 46,
• „Autibiografia”, powst. 24 lipca 1826, ogł. Kwartalnik Naukowy 1835, t. 2, s. 364–370,
• Papiery osobiste J. S. Bandtkiego w rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 278 I. Pełniejszą bibliografię twórczości Bandtkiego podaje K. G. Nowak „G. S. Bandtkie”, Schlessische Provinzial Blätter listopad 1836 i odb.

Walka z germanizacją

Jerzy Samuel Bandtkie był osobą, która przez wiele lat aktywnie angażowała się w polemiki dotyczące historii Śląska, mając na celu podkreślenie polskich korzeni tego regionu. Opracował Nowy elementarz polski, w którym zwracał uwagę na to, że Śląsk to odwieczna „polska ziemica”. Nie godził się na przymusową germanizację Polaków, która miała miejsce zarówno na Dolnym, jak i Górnym Śląsku, oraz na zakazy używania języka polskiego w szkołach i podczas nabożeństw.

Nikt przed Bandtkie nie protestował tak stanowczo przeciwko naruszaniu praw Ślązaków do nauki w ich ojczystym języku. Po raz pierwszy dostarczył on niepodważalnych dowodów na związek gwary śląskiej z językiem polskim, co udowodnił na przykładzie lokalnych gwar mieszkańców Laskowic, Minkowic i Przeczowa. Prace te zostały uwzględnione w jego rozprawie pt. Wiadomości o języku polskim w Śląsku i o polskich Ślązakach.

Warto również wspomnieć, że Bandtkie był członkiem loży wolnomularskiej Friedrich zum goldenen Zepter we Wrocławiu w 1813 roku i był aktywny przynajmniej do 1817 roku. Po jego śmierci spoczął na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w kwaterze 19.

Literatura uzupełniająca

W literaturze dotyczącej Jerzego Samuela Bandtkiego można znaleźć szereg wartościowych źródeł. W szczególności warto zwrócić uwagę na pracę Aleksandra Birkenmajera, zamieszczoną w pierwszym tomie Polskiego Słownika Biograficznego, który został wydany przez Polską Akademię Umiejętności. Publikacja ta, datowana na 1935 rok, porusza zagadnienia związane z życiem i twórczością Bandtkiego i zajmuje strony od 260 do 263. Dodatkowo, istnieje także wydanie reprintowe tej samej pracy, które opublikowane zostało przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich w Krakowie w 1989 roku, podając numer ISBN 83-04-03484-0.

Ważnym źródłem wiedzy na temat epoki Oświecenia w Polsce jest również tom czwarty Bibliografii Literatury Polskiej, redagowanej przez Nowego Korbuta. Wydany przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1966 roku, obejmuje strony od 215 do 220, wskazując na istotne konteksty literackie z okresu, w którym tworzył Bandtkie.

---

Oceń: Jerzy Samuel Bandtkie

---