Ewa Łukaszyk

---

Życiorys

Ewa Łukaszyk to uznana postać na polskiej scenie akademickiej. Studiowała romanistykę na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a także luzytanistykę oraz komparatystykę na Uniwersytecie Lizbońskim. W międzyczasie, przez krótki okres, podjęła studia z zakresu arabistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1997 roku uzyskała tytuł magistra filologii romańskiej, broniąc pracy zatytułowanej Les propriétés de l’imaginaire dans le cycle autobiographique de Conrad Detrez.

W 1999 roku, Ewa Łukaszyk uzyskała stopień doktora na Uniwersytecie Jagiellońskim, prezentując rozprawę L’architecture de la demeure imaginaire dans la prose narrative portugaise des années 1960–1996, której promotorką była Regina Bochenek-Franczak. W latach 2002-2003 otrzymała stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, co przyczyniło się do jej rozwoju naukowego i badawczego.

W 2003 roku, na podstawie monografii Terytorium a świat. Wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugalskiej od schyłku średniowiecza do współczesności, zdobyła stopień doktora habilitowanego. W 2018 roku uzyskała tytuł profesora nauk humanistycznych. W okresie 1997-2006 była związana z Instytutem Filologii Romańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie, do 2018 roku, pracowała na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego.

Do 2020 roku, Ewa Łukaszyk aktywnie uczestniczyła w pracach Komisji Neofilologicznej Polskiej Akademii Umiejętności oraz Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Od 2016 roku, coraz częściej przebywała za granicą, m.in. w Portugalii, Francji oraz Niderlandach, gdzie prowadziła badania finansowane z grantów, w tym Fundacji Calouste’a Gulbenkiana oraz programu Horizon2020 Komisji Europejskiej (MSCA) i CY Initiative of Excellence.

W latach 2017-2018 pracowała w Ośrodku Studiów Zaawansowanych Doliny Loary LE STUDIUM w Orleanie, gdzie realizowała badania w Centrum Studiów nad Renesansem w Tours. Następnie, w latach 2020-2021, kontynuowała swoje badania w podobnym ośrodku w Cergy pod Paryżem. Ponadto, w latach 2018-2020 była badaczką wizytującą (guest researcher) w Centrum Studiów nad Islamem i Społeczeństwem na Uniwersytecie w Lejdzie.

Zainteresowania i poglądy naukowe

Luzytanistyka

Ewa Łukaszyk, w ramach swoich badań nad historią literatury portugalskiej, poświęca wyjątkową uwagę ewolucji mitologii narodowej Portugalczyków. Zajmuje się takimi kwestiami jak sakralizacja państwowości, która miała miejsce na mocy cudu pod Ourique, oraz traktowaniem ekspansji morsko-kolonialnej jako misji religijnej. W jej analizach znajdują się również elementy związane z sebastianizmem oraz tezą o przyszłości Portugalii, określaną jako wizja millenarystycznego Piątego Imperium.

Oprócz tego, Łukaszyk koncentruje się na rozpadzie tej mitologii po zakończeniu imperium kolonialnego. Jej główna hipoteza dotycząca rozwoju literatury portugalskiej na przełomie XX i XXI wieku odnosi się do koncepcji stylu późnego, zaczerpniętej od Edwarda Saida, który odzwierciedla dysharmonię zaistniałą w momencie, gdy wcześniejsze próby budowania jednostajnej syntezy zakończyły się niepowodzeniem. Łukaszyk nazywa ten proces formacją hiperkulturową, mającą spełniać uniwersalistyczne aspiracje Portugalczyków, którzy pragną przekształcić swoją kulturę w „rzekomą esencję łączności, ramę, w której inne kultury mogłyby istnieć”.

Jednakże najnowsza literatura portugalska, według Łukaszyk, jawi się jako „lekcja wyczytana z długiego trwania”, które nie akumuluje bogactwa, lecz prowadzi do ruin. „Apokalipsa pochłania teksty, nie pozwala ostać się ludzkiej historii” – stwierdza Łukaszyk, podkreślając, że nastroje apokaliptyczne w literaturze portugalskiej mają jednak pozytywny wkład, ujawniając prawdę o kondycji człowieka oraz jego relacjach z obcością.

Humanistyka transkulturowa

W badaniach Ewy Łukaszyk kluczowe staje się pojęcie Pustyni, symbolizujące kulturowe i tożsamościowe opróżnienie. To zagadnienie oparte jest na religijnym paradygmacie ogołocenia, które można odnaleźć w chrześcijańskiej koncepcji kenozy. Jej refleksje koncentrują się na pojęciach transgresji oraz aspiracjach transkulturowych, które mają na celu przekroczenie ustalonych kodów kulturowych, nabywanych lub narzucanych jednostce. To z kolei prowadzi do wizji pozakulturowego rozwoju człowieka, dążącego do zerwania z ograniczeniami i przekroczenia własnej kulturowej kondycji.

„Pokusa transkulturowej Pustyni sprowadza się do najbardziej radykalnej dekontekstualizacji, jest pragnieniem znalezienia się nigdzie, poza wszelkim umiejscowieniem, poza tradycją jako kartoteką wzorów do naśladowania, poza regułami którejkolwiek z gier językowych, wręcz poza Wittgensteinowskim językiem, wyznaczającym granice tego, co się da powiedzieć i tego, czego nie można zagwizdać.”

Globalne studia literaturoznawcze i globalna historia idei

W ostatniej dekadzie Ewa Łukaszyk coraz częściej rozszerza swoje badania z literatury portugalskiej na literaturę światową jako organiczny system literacki, który wymaga całościowego podejścia w ramach globalnych studiów literaturoznawczych. Stawia również postulat dotyczący książek jako globalnej historii idei. Jej prace obejmują także literatury mniejszościowe, takie jak literatura Gwinei Bissau, które analizuje pod kątem ich roli w globalnym systemie literackim.

Łukaszyk opisuje te literatury przez pryzmat eksploracji powiązań transkolonialnych oraz „transindygenistycznej inkrustacji” w dominującym języku, gdzie pojęcia transkolonialności i transindygeniczności oznaczają rozwijanie równoprawnych relacji pomiędzy różnymi kulturami, które były poddawane przemocy kolonialnej. Poszukuje ona także solidarności pomiędzy społecznościami plemiennymi, które borykały się z podobnymi doświadczeniami.

Idee heterodoksyjne i nurty mistyczne w kręgu religii monoteistycznych

W ramach prowadzonych przez Ewę Łukaszyk projektów badawczych znajduje się także tematyka dotycząca poszukiwania tzw. języka adamowego, rozumianego jako pierwotna mowa ludzkości sprzed biblijnej katastrofy wieży Babel. W kontekście średniowiecza i wczesnego nowożytnego, renesansowi wizjonerzy tacy jak Guillaume Postel czy João de Barros są przykładami myślicieli, którzy wierzyli w możliwość rekonstrukcji tego języka, wynikającej z europejskiej ekspansji morskiej i kontaktów pomiędzy rozproszonymi ludami.

Łukaszyk bada także dziedzictwo heterodoksyjnych oraz mistycznych nurtów w religiach monoteistycznych, skupiając się na ich wpływie na współczesną, transkulturową literaturę w regionie śródziemnomorskim oraz Europie. W szczególności zajmuje się sufizmem, jako zjawiskiem religijnym, które rozwijało specyficzne formy wyobraźni literackiej, znane z ogromnego zasięgu, sięgającego od Afryki Zachodniej aż po Bengal.

Kontrowersje

Ewa Łukaszyk, mimo znaczącego wkładu w rozwój filologii portugalskiej, nie zdołała odnaleźć swojego miejsca w polskim środowisku luzytanistycznym. W okresie od 1997 do 2006 roku, Łukaszyk współtworzyła ten kierunek na Uniwersytecie Jagiellońskim, z sukcesem rozwijając go od etapu lektoratu języka portugalskiego. W latach 2001–2006 uzyskał on formalny status specjalizacji. W ramach tego programu Ewa Łukaszyk wykładała na przykład historię literatury portugalskiej XIX i XX wieku, a na szczycie swojej kariery, w 2006 roku, udało jej się wypromować pięć magistrantek.

Po jej odejściu z UJ, nabór na kierunek został zawieszony, co rodziło głosy o negatywnym wpływie na rozwój portugalistyki. W wielu opracowaniach wskazuje się, że rozwój studiów nad literaturą portugalską w Polsce w latach 2001-2006 oraz wkład Łukaszyk w ten proces są często zauważane jako kontrowersyjne i niezdolne do pełnego uznania. Na stronie Instytutu Filologii Romańskiej UJ, w sekcji „Historia”, nawiązano do utworzenia katedry im. Vergílio Ferreiry w 2008 roku oraz podano, że jej powstanie zawdzięczamy profesorowi Jerzemu Brzozowskiemu.

Co więcej, w publikacjach traktujących o historii studiów portugalistycznych w Polsce, nazwisko Łukaszyk często bywa pomijane, a całą zasługę przypisuje się profesorowi Brzozowskiemu. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero po emigracji Łukaszyk z Polski, kiedy warszawska Portugalistka, Anna Kalewska, zauważyła, iż „dyskurs akademicki o literaturze portugalskiej nasilił się na progu trzeciego tysiąclecia dzięki działalności akademickiej Ewy Łukaszyk”.

Dodatkowo, Jerzy Brzozowski przyznał, że Łukaszyk miała istotny wpływ na zmianę postrzegania twórczości José Saramago w kraju. Jednakże od momentu jej odejścia z Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2006 roku, gdzie doświadczała mobbingu oraz nieprzyjaznej atmosfery ze strony kolegów i przełożonych, nie miała już możliwości pracy dydaktycznej w zakresie filologii portugalskiej. Przeprowadzała jednak wciąż badania w tej dziedzinie, na które otrzymywała finansowanie z funduszy publicznych.

Publikacje

Autorka Ewa Łukaszyk ma na swoim koncie ponad 200 różnorodnych publikacji, które obejmują monografie, artykuły oraz recenzje zamieszczane w cenionych polskich i międzynarodowych czasopismach naukowych. Oprócz tego, pełniła rolę tłumaczki, redaktorki oraz współredaktorki wielu tomów zbiorowych. Na swojej stronie internetowej o nazwie Nomadian publikuje także eksperymentalne eseje typu work-in-progress, które poświęcone są badaniu relacji między dyskursami humanistyki a obrazem, jak również eksplorują zjawiska związane z globalnym literaturoznawstwem oraz osobistym doświadczeniem czytelnika.

• Współczesna proza portugalska (1939–1999), Kraków: Universitas, 2000,
• Terytorium a świat. Wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugal mikołaj od schyłku średniowiecza do współczesności, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003,
• Pokusa pustyni. Nomadyzm jako wyjście z kryzysu współczesności w pisarstwie José Saramago, Kraków: Universitas, 2005,
• (red.) Archipelagi wyobraźni. Z dziejów toposu wyspy w kręgu literatur romańskich, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007,
• (współaut.) Historia literatur iberoamerykańskich, Wrocław: Ossolineum, 2010,
• Imperium i nostalgia. „Styl późny” w kulturze portugalskiej, Warszawa: DiG, 2015,
• (współred.) Nie tylko salon. Wspólnotowe formy życia literackiego, Warszawa: DiG, 2016,
• Humanistyka, która nadchodzi. W poszukiwaniu kondycji transkulturowej, Warszawa: DiG, 2018,
• (współred.) Niewłasne lektury. Od pisarstwa w języku wyuczonym do wielości kultur czytania, Warszawa: DiG, 2018,
• Mgławica Pessoa. Literatura portugalska od romantyzmu do współczesności, Wrocław: Ossolineum, 2019.

---

Oceń: Ewa Łukaszyk

---