Jan Lewiński (geolog)

---

Życiorys zawodowy

Jan Lewiński to postać niezwykle znacząca w dziejach geologii w Polsce. W 1894 roku, po pomyślnym zakończeniu edukacji w rosyjskim gimnazjum męskim w Lublinie, rozpoczął naukę na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim na wydziale matematyczno-przyrodniczym. Po czterech latach, w 1898 roku, zakończył studia z tytułem kandydata nauk przyrodniczych, przedstawiając pracę o tytule: Niektóre nowe amonity jurajskie. W trakcie swojej kariery edukacyjnej studiował również na renomowanych uniwersytetach w Moskwie, Monachium i Paryżu.

W 1899 roku Lewiński rozpoczął pracę jako asystent w Katedrze Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zaledwie dwa lata później, w 1901 roku, zainicjował funkcjonowanie Pracowni Geologicznej w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Jego działalność naukowa szybko się rozwijała, co zaowocowało współpracą z Komitetem Geologicznym w Petersburgu. Pełnił on rolę kierownika Pracowni od momentu jej założenia aż do 1915 roku.

Lewiński był jednym z założycieli i wykładowców Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie, które działało w latach 1905–1918. W ramach tego wydziału prowadził wykłady z zakresu geologii i mineralogii. W latach 1911–1913 pełnił również funkcję dziekana, co dodatkowo podkreślało jego znaczenie w środowisku akademickim.

W 1919 roku Lewiński został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego. Sprawił, że jego kariera nabrała jeszcze większego rozpędu, uzyskując doktorat na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie zaledwie w 1920 roku. Cztery lata później, w 1924, otrzymał tytuł profesora zwyczajnego UW, a od 1927 roku kierował Zakładem Geologii oraz Muzeum Geologii Polski na Uniwersytecie Warszawskim.

W okresie od 1926 do 1938 roku pełnił funkcję przewodniczącego Państwowej Komisji Egzaminów Nauczycielskich, która była odpowiedzialna za szkolenie nauczycieli szkół średnich. Dodatkowo, w latach 1928–1932 uczestniczył w pracach Komisji Oceny Podręczników Ministerstwa Oświaty, co świadczy o jego zaangażowaniu w reformy edukacyjne. W 1929 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, co było ukoronowaniem jego działalności naukowej i społecznej.

Badania geologiczne

W 1901 roku Jan Lewiński podjął się szczegółowych badań formacji górnojurajskiej, znajdującej się w Górach Świętokrzyskich. Jego prace w tym zakresie rozwijały się, a w 1908 roku skoncentrował się na badaniach pasma Sulejowskiego oraz Przedborskiego, a także otoczeniu Tomaszowa Mazowieckiego i Chęcin. Od 1910 roku kontynuował swoje badania na Kujawach, a dwa lata później przeniósł się do rejonu Bolmina oraz Małogoszcza.

W 1912 roku, na zlecenie Komitetu Geologicznego w Petersburgu, Lewiński prowadził badania na terenie Chersońszczyzny. W zakresie swoich działań, w latach 1918–1919, kierował badaniami geologicznymi potrzebnymi dla praskiego systemu wodociągowego, a później, między 1921 a 1922 rokiem, w podobnym charakterze pracował dla wodociągów Włocławka.

Specjalizował się w zagadnieniach związanych z geologią jury oraz czwartorzędu, a także hydrogeologią. Jego prace koncentrowały się na zapewnieniu dostępu do wody pitnej dla miast. W latach 1926–1930 sporządzał obszerne opracowania hydrogeologiczne dla takich miejsc jak Częstochowa, Kalisz, Kielce, Lublin, Łódź, Piotrków, Radom oraz Tomaszów Mazowiecki. Lewiński był również zaangażowany w badania geologiczne w kontekście pierwszego projektu budowy metra w Warszawie, realizowanego w roku 1929.

Jego zbiory geologiczne, które gromadził od 1901 do 1915 roku, przetrwały trudy II wojny światowej i po jej zakończeniu zostały przekazane do Instytutu Geologicznego. Niestety, zbiory zgromadzone pomiędzy 1918 a 1938 rokiem zostały zniszczone w wyniku bombardowania gmachu geologii Uniwersytetu Warszawskiego w roku 1939, co miało miejsce w kontekście obrony Warszawy.

Publikacje (wybór)

Jan Lewiński jest znany jako autor wielu cenionych publikacji w dziedzinie geologii oraz mineralogii. Jego prace obejmują zarówno naukowe, jak i popularnonaukowe opracowania, a także podręczniki przeznaczone dla akademii i szkół średnich. Wśród jego najważniejszych dzieł znajdują się następujące tytuły:

• Zwierzęta epok ubiegłych, tłumaczenie, 1904,
• Utwory jurajskie na zachodnim zboczu Gór Świętokrzyskich, 1912,
• Utwory dyluwialne i ukształtowanie powierzchni przedlodowcowej dorzecza Przemszy, 1914,
• Z morfologii i geologii stepów czarnomorskich, 1916,
• Ukształtowanie powierzchni, skład i struktura podłoża dyluwjum wschodniej części Niżu Północno-Europejskiego, 1918,
• Badania hydrogeologiczne okolic Warszawy, 1921,
• Podstawy mineralogji i geologji dla klas wyższych szkół średnich, 1922; wyd. II 1925,
• Monographie géologique et paléontologie du Bononien de la Pologne, 1922,
• Życie ziemi, 1932,
• Historia Ziemi, 1933,
• Węgle brunatne w Polsce: obszar północno-zachodni, 1937,
• Afryka Południowa, 1939.

Organizacja życia naukowego

W 1907 roku Jan Lewiński uczestniczył w zakładaniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, co było istotnym krokiem w kierunku integracji środowiska naukowego w Polsce. W okresie od 1907 do 1915 roku, aktywnie działał w Polskim Towarzystwie Geologicznym i Krajoznawczym, pełniąc funkcję organizatora oraz prezesa Komisji Fizjograficznej, co podkreśla jego znaczenie w promowaniu nauk geologicznych oraz krajoznawczych. W 1913 roku, na jego inicjatywę, zainicjowano powstanie wydawnictwa Paleontologia Ziem Polskich, które otrzymało jego osobiste kierownictwo jako redaktora.

Nie można także zapomnieć o jego roli jako członka założyciela i pierwszego prezesa Polskiego Towarzystwa Geograficznego, co świadczy o jego zaangażowaniu w rozwój wiedzy geograficznej. Oprócz działalności krajowej, Lewiński brał czynny udział w pracach kilku międzynarodowych towarzystw naukowych, co pozwoliło mu na wymianę doświadczeń oraz idei z ekspertami z innych krajów. W latach 1925-1932 piastował stanowisko przewodniczącego Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, co dodatkowo potwierdza jego wpływ na rozwój geologii w Polsce.

Był również aktywnym członkiem Societe Geologique de France oraz Geologische Vereinigung, uczestnicząc w międzynarodowych dyskusjach i badaniach, które przyczyniły się do wzbogacenia polskiej geologii o nowe perspektywy i metody badań.

Życie prywatne

W życiu osobistym Jana Lewińskiego jego ojciec, Konstanty Walerian, pełnił rolę przedsiębiorcy, natomiast matka, Zofia z Ponińskich, zajmowała się domowymi obowiązkami. Jego pierwszą żoną była Aleksandra Leykam, która zmarła, co skłoniło go do poślubienia jej siostry, Elżbiety. Z tego związku przyszedł na świat syn Mark Leykam–Lewiński, urodzony w 1908 roku, który zrealizował swoją pasję w dziedzinie architektury.

Jan Lewiński wyróżniał się jako znawca oraz kolekcjoner numizmatów pochodzących ze starożytnej Grecji, jak również porcelany saskiej. Warto zaznaczyć, że swoje cenne zbiory po śmierci przekazał do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie mogą być podziwiane przez kolejne pokolenia.

Na zawsze pozostanie w pamięci, a jego doczesne szczątki spoczywają w rodzinnym grobie usytuowanym na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w kwaterze 224-6-23.

Upamiętnienie

Na jego cześć został nazwany unikalny gatunek amonita, który nosi nazwę Zaraiskites lewinskii.

---

Oceń: Jan Lewiński (geolog)

---