Henio Żytomirski to postać, która na zawsze pozostanie w pamięci jako symbol niewinności utraconej w cieniu Holokaustu. Urodził się 25 marca 1933 roku w Lublinie, gdzie spędził swoje krótkie życie. Jako żydowski chłopiec z lubelskiej zasymilowanej rodziny, był ofiarą tragicznych wydarzeń drugiej wojny światowej.
W chwili wybuchu konfliktu zbrojnego miał zaledwie sześć lat. W 1941 roku, w obliczu rosnącego zagrożenia, Henio wraz z rodzicami został zmuszony do osiedlenia się w lubelskim getcie. Sytuacja ta była dla niego wielkim szokiem, a codzienna rzeczywistość pełna niepewności i strachu.
W 1942 roku, kiedy to getto zostało ostatecznie zlikwidowane, życie Henia oraz jego rodziny zakończyło się tragicznie. Mówi się, że chłopiec zginął prawdopodobnie 9 listopada 1942 roku w niemieckim obozie zagłady na Majdanku, będąc jednym z licznych niewinnych ludzi, którzy stracili życie w wyniku brutalnych działań reżimu. Jego historia, choć smutna, stała się częścią większej narracji o Holokauście w Polsce.
Dzięki inicjatywom mającym na celu upamiętnienie tragedii lubelskich Żydów, Henio Żytomirski stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli tego smutnego okresu w historii. Jego losy pokazują, jak ważne jest, by pamiętać o przeszłości oraz o ludziach, którzy cierpieli z powodu nienawiści i nietolerancji.
Rodzina Żytomirskich
Rodzina Żytomirskich ma bogatą historię, która została częściowo zrekonstruowana. Jak udało się ustalić, dziadek Henia Żytomirskiego, Froim Żytomirski, przyszedł na świat w 1880 roku w Międzybóżu, który znajduje się na Podolu. Swoją przyszłą małżonkę, Chaję (z domu Mełamed), poznał w Warszawie pod koniec XIX wieku. Ich związek zaowocował pięciorgiem dzieci. Musimy pamiętać, że Froim był aktywny w życiu religijnym gminy warszawskiej, lecz nie ma informacji o jego zawodowej ścieżce.
Po zakończeniu I wojny światowej rodzina Żytomirskich przeniosła się do Lublina, osiedlając się przy ulicy Lubartowskiej 22. Wspólnie z nimi pozostała w Warszawie rodzina Chai, natomiast kuzynka Froima, Lena Hechtman, podjęła decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych. W Lublinie Froim otworzył sklep papierniczy, w którym prowadził działalność gospodarczą.
Jeżeli chodzi o jego syna, Samuela (Szmuel), to po przejściu na drogę małżeństwa z Sarą (z domu Oxman), który poszedł na studia pedagogiczne. Pracował jako nauczyciel najpierw w żydowskiej szkole w Warszawie, a potem w Bychawskiej Szkole Powszechnej, której był współzałożycielem, a także prawdopodobnie dyrektorem. Uczył historii oraz literatury i był zwolennikiem progresywnych metod edukacji w szkolnictwie żydowskim. Jego syn Henio przyszedł na świat w 1933 roku.
W międzyczasie córka Froima, Sonia, stała się żoną Józefa Kornberga, a potem osiedli w malowniczym Kazimierzu Dolnym, gdzie w 1936 roku urodził się ich syn Abraham. Estera oraz Rachela, dwie pozostałe córki Froima, były jeszcze niezamężne. Drugi syn, Leon (Jehuda), podjął trudną decyzję o emigracji do Palestyny w 1937 roku, a zarówno on, jak i jego ojciec, Froim, oraz brat Szmuel, byli entuzjastami syjonizmu. W Palestynie Leon ożenił się z Chaną (z domu Hochberg), a cała rodzina Żytomirskich miała nadzieję na wyjazd do tej ziemi, ale plany były żmudne i ostatecznie zakończone niepowodzeniem. Niestety, wybuch II wojny światowej 1 września 1939 roku spowodował, że z całej rodziny ocalał tylko Leon Żytomirski.
Warto podkreślić, że szczegóły na temat życia Henia Żytomirskiego oraz jego rodziny udało się odtworzyć głównie dzięki córce Leona, Necie Żytomirskej-Avidar, która jest artystką graficzną zamieszkałą w Izraelu. W 2001 roku przyjechała do Lublina, przywożąc ze sobą cenne dokumenty, w tym listy oraz zdjęcia z rodzinnego albumu. Spotkała się tam z pracownikami Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, którzy dążą do zachowania pamięci o żydowskiej społeczności Lublina. Po rozmowach z nimi podjęła decyzję o wysłaniu kolejnych materiałów z rodzinnych zbiorów archiwalnych.
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Froim Żytomirski | _ | _ | _ | Chaja (Mełamed) | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Szmuel | _ | Sara (Oksman) | _ | Sonia | _ | Józef Kornberg | _ | Estera | _ | Leon | _ | Chana (Hochberg) | _ | Rachela | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | Henryk | _ | _ | _ | _ | _ | Abraham | _ | _ | _ | Netta | _ | Nachum Avidar | _ | Jakob | _ | Erela | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Yuwal | _ | Szmuel | _ | Jakob | _ | Dganit | _ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Życiorys Henia
Henio Żytomirski przyszedł na świat 25 marca 1933 roku w Lublinie, jako jedyne dziecko w swojej rodzinie. Jego dzieciństwo zaczęło się w atmosferze ciepła i troski. W wieku czterech lat, od września 1937 roku, rozpoczął swoją edukację w przedszkolu, co było istotnym krokiem w jego młodej życiowej drodze. Wakacje lipca 1938 roku spędził na wsi Rudy, nieopodal Puław, gdzie jak zapamiętała jego kuzynka, był pełen życia i energii. Zachowały się zdjęcia z niemal każdego roku jego wczesnego dzieciństwa, aż do momentu ukończenia szóstego roku życia. Ostatnia fotografia, zrobiona 5 lipca 1939 roku, uchwyciła go na schodach Banku Gospodarstwa Krajowego w Lublinie. Ubrany w białą koszulkę, kraciaste szorty oraz paskowane skarpetki, z pewnym nieśmiałym uśmiechem, zachował w sobie dziecięcą beztroskę.
W lecie 1939 roku Henio spędzał czas na nauce jazdy na nowym rowerze, szykując się do rozpoczęcia nauki w szkole. Jego ojciec wyraził pragnienie, aby syn uczył się hebrajskiego, co miało umożliwić późniejsze wyjazdy do Palestyny. Niestety, te marzenia zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej.
W początkowym okresie wojny, jego ojciec Szmuel, próbując ratować rodzinę, udał się do Lwowa, gdzie starał się uzyskać zgodę na opuszczenie kraju. Niestety, jego wysiłki nie przyniosły efektów, i wrócił do Lublina. W dniu 24 marca 1941 roku Żytomirskim nakazano opuszczenie mieszkania przy ul. Szewskiej 3, a rodzina musiała przenieść się do getta, osiedlając się na ul. Kowalskiej 11. Szmuel podjął pracę w Judenracie jako pracownik poczty w getcie, podczas gdy ciotki Henia, Rachela i Estera również były zatrudnione tam, a matka pozostała w domu. Niestety, 10 listopada 1941 roku zmarł jego dziadek Froim na tyfus. Tuż przed śmiercią wyraził pragnienie, aby zostać pochowanym blisko bramy cmentarza, aby widzieć moment wyzwolenia Lublina. W 1943 roku, podczas likwidacji cmentarza, jego grób i nagrobek zostały jednak zniszczone.
Nocą z 16 na 17 marca 1942 roku, Niemcy przystąpili do likwidacji lubelskiego getta. W ciągu kilku dni, do 20 kwietnia 1942 roku, wszystkie kobiety z rodziny Żytomirskich, w tym matka Henia, zostały deportowane do obozu zagłady w Bełżcu w ramach operacji Reinhard. Natomiast Henio wraz z ojcem zostali przeniesieni do getta w Majdanie Tatarskim, jednej z dzielnic Lublina.
*Cytat:*
„Kochany Leonie! Pozdrowienia otrzymałem. Niezmiernie wzruszony. Ojciec zmarł 10 listopada 1941 r. Ja z Heniusiem jesteśmy razem. Pozdrów Chanę i całą moją rodzinę. Samuel”
Po likwidacji getta na Majdanie Tatarskim, w dniu 9 listopada 1942 roku, jego więźniów przetransportowano do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Najprawdopodobniej tego samego dnia Henio tragicznie zginął w komorze gazowej, razem z innymi dziećmi oraz osobami starszymi, uznanymi za niezdolne do pracy.
Jego ojciec został skierowany do obozu pracy na Wieniawie, gdzie nadzorowano budowę stadionu sportowego na miejscu zniszczonego cmentarza żydowskiego. W swoim ostatnim liście do rodziny, wysłanym 19 marca 1943 roku, Szmuel Żytomirski skupił się wyłącznie na sobie, co sugeruje, że pozostali członkowie rodziny mogli już w tym czasie nie żyć. Okoliczności śmierci Szmuela pozostają niejasne, ale najprawdopodobniej został rozstrzelany podczas akcji Erntefest.
Upamiętnienie Henia
Na podstawie szczegółowej rekonstrukcji historii życia Henia, lubelski Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” zrealizował różne projekty mające na celu zachowanie pamięci o żydowskiej społeczności Lublina. W ramach przedsięwzięcia „Listy do Getta”, które rozpoczęto w 2001 roku, mieszkańcy Lublina wysyłali listy na losowo wybrane adresy, które istniały w getcie lubelskim, a większość z tych budynków została zniszczona w 1942 roku przez hitlerowców. Większość z tych listów wracała do nadawców z adnotacjami „nie ma takiego adresu” lub „adresat nieznany”. W 2002 roku Henio Żytomirski po raz pierwszy stał się odbiorcą tych listów. Od 2005 roku projekt, już pod nową nazwą „Listy do Henia”, koncentruje się na historii tego chłopca i odbywa się w ramach obchodów „Dnia Pamięci o Holokauście i przeciwdziałaniu zbrodniom przeciw ludzkości”. „Nie da się zapamiętać 40 tysięcy twarzy lubelskich ofiar Holocaustu. Zapamiętaj chociaż jedną”.
Od 2005 roku, co roku 19 kwietnia, na schodach Banku Pekao przy Krakowskim Przedmieściu 64, gdzie przed wojną mieścił się Bank Gospodarstwa Krajowego, instalowana jest reprodukcja ostatniego zdjęcia Henia. Miejsce to, które jest dokładnie takie samo, jak miejsce, w którym chłopiec został sfotografowany w 1939 roku, na dwa miesiące przed wybuchem II wojny światowej, pełni szczególną rolę w pamięci historycznej. Obok zdjęcia umieszczana jest specjalna skrzynka, do której wrzucają listy uczniowie oraz przypadkowi przechodnie, pisząc do Henia. Uczniowie, zanim przystąpią do pisania, uczestniczą w warsztatach, mających na celu wyposażenie ich w wiedzę na temat Holokaustu z perspektywy losu jednego dziecka.
W 2003 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” wspólnie z Państwowym Muzeum na Majdanku zrealizował wystawę „Elementarz – Dzieci w obozie na Majdanku”, która została stworzona w ramach europejskiego programu „Nazistowskie obozy koncentracyjne w pamięci historycznej”. Wystawa ma miejsce w obozowym baraku nr 53 i poświęcona jest czwórce dzieci, w tym Henrykowi Żytomirskiemu i Halinie Grynsztejn, które były więźniami obozu, a także Polce Janinie Buczek i Białorusinowi Piotrowi Kiriszczence. Przestrzeń ekspozycji została symbolicznie podzielona na dwie części: „świat szkoły i elementarza” oraz „świat obozu”, ilustrując losy dzieci przymusowo oddzielonych od ich prostego, naiwnego świata.
W ramach różnorodnych działań będących hołdem dla Henia, powstały dwa web-albumy zdjęć. Jeden z nich poświęcony jest wyłącznie chłopcu, a drugi jego rodzinie. Chociaż materiału jest ograniczona ilość, albumy te posiadają istotną wartość historyczną, ukazując życie Żydów w Lublinie przed II wojną światową. Analiza zdjęć ujawnia silne więzi rodzinne i międzypokoleniowe, dokumentując wspólne momenty, takie jak spacery z dziadkiem Froimem i rodzinne pożegnania. Dodatkowo, projektowi towarzyszy broszura pt. „Henio. Historia jednego życia”, która, według Ewy Stańczyk, nawiązuje do „Ksiąg Pamięci”, ale jest stworzona z perspektywy 'gojów’, co czyni ją wyjątkową.
Profil Henia na Facebooku, utworzony 18 sierpnia 2009 roku, był moderowany przez Piotra Brożka z Bramy Grodzkiej. Publikowane tam zdjęcia i posty były napisane po polsku. W miarę jak dołączały osoby z innych krajów, zaczęły one tłumaczyć treści profilu na inne języki. W ośrodku gromadzono wiele informacji o Henio, w tym zdjęcia i listy dostarczone przez jego krewnych. „Henio” zamieszczał stosunkowo proste teksty dotyczące swojego codziennego życia, takie jak ten:
„Mam siedem lat. Mam mamę i tatę. Mam swoje ulubione miejsce. Nie każdy ma mamę i tatę, ale każdy ma swoje ulubione miejsce. Dziś postanowiłem, że nigdy nie wyjadę z Lublina. Zostanę tu na zawsze. W moim ulubionym miejscu. Z mamą i tatą. W Lublinie.”
Inicjatywa ta wywołała dyskusje na temat etycznych aspektów zakładania profilu w imieniu zmarłego dziecka. Przeciwko temu wystąpił znany lubelski historyk Adam Kopciowski. Jednak kuzynka Henia, Netta Avidar, twierdziła, że:
„Staramy się odtworzyć jego życie w getcie, na podstawie zeznań ocalałych, dokumentów i wiedzy o historii Lublina w czasie hitlerowskiej okupacji. Wszystko to daje nam wiedzę na temat tego, co mogłoby być jego świadectwem. Henio jest także reprezentantem, symbolem, ikoną. Jego postać ukazuje zniszczenie żydowskiej społeczności Lublina.”
Profil Henia ukazuje, jak portale społecznościowe mogą służyć celom edukacyjnym. Udało mu się zgromadzić maksymalną liczbę znajomych w swoim profilu, jednak w lipcu 2010 roku został on zamknięty z powodu zasad zabraniających tworzenia kont w imieniu innych osób. W 2012 roku, 70 lat po likwidacji getta w Lublinie, powstał czarno-biały komiks „Spacer”, który przedstawiał historię Henia Żytomirskiego. Wybrany format skierowany był przed wszystkim do dzieci i młodzieży. W komiksie Henio spaceruje ze swoim ojcem po Lublinie, gdzie Szmuel chce pójść do krawca odebrać mundurek szkolny, zaś Henio preferuje lody. Po drodze spotykają znajomych, z którymi rozmawiają o nadchodzącym wyjeździe do Palestyny. Dopiero na końcu publikacji pojawia się ostatnie zdjęcie chłopca, któremu towarzyszy komentarz:
„Miejsce, które widać na fotografii na poprzedniej stronie znajduje się w samym centrum Lublina. Nie wyróżnia się niczym szczególnym i nie zwraca na siebie żadnej uwagi. W lipcu 1939 roku właśnie tu na chwilę stanął mały żydowski chłopczyk, Henio Żytomirski. Ojciec zrobił mu zdjęcie. Zdjęcie ocalało. Henio zginął podczas okupacji.”
Przypisy
- a b c d e f g h Dominika Majuk: Rodzina Żytomirskich. Teatr NN. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Mariusz Kamińsky: Listy do getta. Radio Lublin, 13.03.2004 r. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Linda Vierecke: Young Holocaust victim has over 1,700 friends on Facebook. Deutsche Welle, 19.11.2009 r. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Brenna Ehrlich: Facebook Profile For Holocaust Victim Brings History to Life. Mashable, 24.02.2010 r. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Małgorzata Miłkowska. Listy do Henia. „Poradnik metodyczny. Edukacja kulturowa”, 2014, Poznań. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Jolanta Ambrosewicz-Jacobs: The Holocaust and Coming to Terms with the Past in Post-Communist Poland. United States Holocaust Memorial Museum, 21.04.2012 r. [dostęp 08.04.2015 r.]
- Aviva Lori. Letters to a dead Jewish child. „Haaretz”, 03.04.2008 r. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Magdalena Fijałkowska, Waldemar Sulisz. Tak tęsknię za Heniem. „Dziennik Wschodni”, 15.06.2007 r. [dostęp 08.02.2015 r.]
- Teresa Dras. Henio, Chaim. „Kurier Lubelski”, 19.04.2008 r. [dostęp 08.02.2015 r.]
- Monika Krzykała: «Listy do Henia» – Dzień Pamięci o Holokauście. Portal organizacji pozarządowych, 13.04.2006 r. [dostęp 24.01.2015 r.]
- «Listy do Henia» – doświadczenie pustki po Zagładzie (Lublin). Uczyć się z historii, 2006. [dostęp 30.10.2020 r.]
- Tomasz Pietrasiewicz: Henio. Historia jednego życia. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2005, s. 24.
- Tomasz Pietrasiewicz: Animacja sieci w programie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”. 2010, s. 35.
- Henio Żytomirski – kalendarium życia. Teatr NN, 2006. [dostęp 24.01.2015 r.]
- Korespondencja Leona Żytomirskiego. Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl, 1942/1943. [dostęp 24.01.2015 r.]
- „Letters to Henio” Photo Report. Centre for Holocaust Studies at The Jagiellonian University, 10.12.2010 r. [dostęp 24.01.2015 r.]
- Małgorzata Szlachetka. Przypominać o Zagładzie. Spacer z Heniem po Lublinie. „Gazeta Wyborcza”, 14.03.2012 r. [dostęp 24.01.2015 r.]
- Elementarz – Dzieci w obozie na Majdanku. Państwowe Muzeum na Majdanku. [dostęp 21.02.2015 r.]
- a b Ewa Stańczyk. The Absent Jewish Child: Photography and Holocaust Representation in Poland. „Journal of Modern Jewish Studies”, 2014, Poznań. [dostęp 08.02.2015 r.]
- Anna Ziębińska-Witek. Reprezentacje «Wiedzy trudnej». Elementarz Tomasza Pietrasiewicza. „Historyka”, 2010, Poznań.
- Maciej Pałka, Karol Konwerski: Spacer. Lublin: Dom Słów, 2012.
Pozostali ludzie w kategorii "Inne":
Piotr Skawiński | Jadwiga Szubartowicz | Jadwiga Apołłow | Franciszek Cetner | Józef Honig | Paweł Gil (sędzia piłkarski) | Marta Kwiecień | Monika Pietrasińska (fotomodelka) | Etla Wolberg | Szama Grajer | Hela Felenbaum-Weiss | Feliks Stroiński | Waldemar Tura | Bogdan Markowski (rzeźbiarz) | Sara Frenkel | Stanisław Romański (organmistrz) | Jan Karol Daniłowicz | Bolesław Kowalski (żeglarz) | Witold PalakOceń: Henio Żytomirski